19. YÜZYIL TÜRK EDEBİYATINDA ROMAN TERİMİNİN HİKÂYESİ

Yıl 2021, Cilt: 2 Sayı: 2, 118 - 137, 30.06.2021

Mustafa Yeşilbaş

Öz

Roman türünün ilk örnekleri Türk edebiyatına Tanzimat yıllarında çeviriler yoluyla girer. Victor Hugo, Daniel Defoe gibi sanatçıların eserleriyle birlikte özellikle Fransız romanlarının çevirileri Tanzimat’ın ilanından kısa bir süre sonra Türk edebiyatına kazandırılır. Sonrasında ise 1872’de Şemsettin Sami’nin Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat adlı eseri ilk telif roman olarak okura sunulur. Devamında da birçok telif roman dönemin önemli şahsiyetleri tarafından kaleme alınır ve 19. yüzyılın sonuna kadar Türk romanı kendini aşamalı şekilde geliştirir. Bu tür, Servet-i Fünun Dönemi’nde Halit Ziya Uşaklıgil’in Mai ve Siyah ile Aşk-ı Memnu adlı romanlarıyla olgunluk seviyesine ulaşarak nihayetinde özerk bir yapıya kavuşur. Bunun yanı sıra hayaliyun-hakikiyun tartışmaları çerçevesinde bilhassa Halit Ziya Uşaklıgil’in Hikâye ve Ahmet Mithat Efendi’nin Ahbar-ı Asara Tamim-i Enzar adlı teorik nitelikteki eserleri ve dönemin sanatçıları tarafından yazılan mukaddimeler roman hakkında önemli görüşler içerir. Ancak bu metinler romanı terim bağlamında net bir yere oturtamaz. Nihayetinde de birçok toplumsal, politik sebeplerle uzun bir süre “roman” teriminden yana net bir tavır görülmez. Bununla beraber “roman”ın belirgin bir çerçevesi de çizilemez. Roman, çoğunlukla; “hikâye” “büyük hikâye” gibi sözcüklerle karşılanır. Ancak buradaki hikâye sözcüğü; romanın günümüzdeki modern anlamda edebi terim olan hikâye ile (öyküyle) karıştırılmasından değil Türkçede anlatmaya dayalı birçok unsurun geçmişten günümüze “hikâye” sözcüğüyle karşılanmasından kaynaklanır. Bu durum; özellikle Tanzimat Dönemi’ne ait mukaddimelerde ve teorik nitelikteki eserlerde görülürken Servet-i Fünun Dönemi ve sonraki dönemlere kadar da sarkar. Fakat 19. yüzyılın tanıdık simalarından olan Namık Kemal, Ahmet Mithat Efendi, Samipaşazade Sezai, Recaizade Mahmut Ekrem, Halit Ziya Uşaklıgil, Mehmet Rauf gibi şahsiyetlerin muhtelif yazı ve eserlerinde rastlanılan bu adlandırma sorunsalı Türk edebiyatında herhangi bir tartışmaya da sebebiyet vermez.

Anahtar Kelimeler

roman, hikâye, öykü, büyük hikâye, 19.yüzyıl

Kaynakça

• Argunşah, Hülya (2006). “Tanzimat’tan II. Meşrutiyet’e Türk Romanı.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 4 (8), 23-100.
• Arslan, Nihayet (2007). Türk Romanının Oluşumu, Dış Gerçekçilik Açısından Bir İnceleme. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Baldıck, Chris (2008). Oxford Dictionary of Literary Terms. New York: Oxford University Press.
• Cervantes, Miguel de Saaveadra (2001). La Mancha’lı Yaratıcı Asilzade Don Quıjote I-II. İstanbul: YKY Yayınları.
• Çağın, Sabahattin (2017). Tanzimat Dönemi Türk Edebiyatında Hikâye. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Dino, Güzin (1978). Türk Romanın Doğuşu. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Emil, Birol (1979). Mizancı Murat Bey: Hayatı ve Eserleri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Evin, Ahmet Ö. (2004). Türk Romanın Kökenleri ve Gelişimi (Çev: Osman Akınhay). İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Finn, Robert (2013). Türk Romanı: İlk Dönem,1872-1900. (Çev: Tomris Uyar). İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Forster, E.M. (2019). Roman Sanatı. (Çev: Ünal Aytür). İstanbul: Milenyum Yayınları.
• Gencan, Tahir Nejat, Haydar Ediskun, Baha Dürder vd (1974). Yazın Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Gül Mete Yuva (2017). Modern Türk Edebiyatının Fransız Kaynakları. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kahraman, Âlim (1998). “Hikâye” TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. 17. Cilt, 493-501.
• Karalioğlu, Seyit Kemal (1975). Edebiyat Terimleri Kılavuzu. İstanbul: İnkılâp ve Aka Basımevi.
• Karataş, Turan (2001). Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Yedigece Kitapları.
• Kundera, Milan (2019). Roman Sanatı.(Çev: Aysel Bora). İstanbul: Can Yayınları.
• Parla, Jale (2018). Babalar ve Oğullar: Tanzimat Romanın Epistemolojik Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları. Parla, Jale (2020) Don Kişot’tan Bugüne Roman. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Parlatır, İsmail (2015). Açıklamalı Osmanlı Türkçesi Metinleri. Bursa: Ekin Yayınevi.
• Polater, Deniz (2018). “Tanzimat’tan Milli Edebiyat’a Roman ve Hikâye Türlerinde Adlandırmalar.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 22(1), 130-154.
• Sami, Şemseddin (2009). Kâmus-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Sazyek, Hakan, Esra Sazyek (2019). Türk Edebiyatında Önsözler Bir 19. Yüzyıl Seçkisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Solok, Cevdet Kudret (1971). Türk Edebiyatında Hikâye ve Roman I: Tanzimat’tan Meşrutiyet’e Kadar 1859-1910. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi (1988). 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Çağlayan Kitabevi.
• Tanpınar, Ahmet Hamdi (1977). Edebiyat Üzerine Makaleler. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (1998). Türkçe Sözlük II CİLT. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Türk, Emine Bilgehan (2017). “Kendi Kaleminden Halit Ziya’nın Yazma Serüveni.”Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 59, 229-239.
• Önertoy, Olcay (1997). “Yazınımızda Öykü ve Roman Terimine Bir Bakış” Çağdaş Türk Dili Dergisi, 113,114,115, 26-29.
• Özgül, M. Kayahan (2000) “Hikâyenin Romanı” , Hece, 46-47 (Ekim -Kasım ): 31-39.
• Özön, Mustafa Nihat (1985). Türkçede Roman. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Uşaklıgil, Halit Ziya (1997). Hikâye. (Haz. Nur Gürani Arslan). İstanbul: YKY Yayınları.
• Yazıcı, Hüseyin (1998). “Hikâye” TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı. 17. Cilt, 491-493.
• Watt, Ian (2014) Modern Bireyciliğin Mitleri. (Çev: Mehmet Doğan). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Watt, Ian (2018). Romanın Yükselişi Defoe, Richardson ve Fielding Üzerine İncelemeler (Çev: Ferit Burak Aydar). İstanbul: Metis Yayınları.