OSMANLI FETİH SÖYLEMİNİN BİR YANSIMASI OLARAK SERHAT POLİTİKASI (1526-1566)

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 2, 175 - 192, 30.06.2022

Mehmet Solak

Öz

Orta Avrupa’da Osmanlı hâkimiyetinin hızlı bir şekilde genişlemesi hem
Osmanlı hem de Habsburg yönetimlerinin kendi serhat bölgelerini her
defasında yeniden organize etmelerine sebep olmuştu. Dolayısıyla Osmanlı
merkezî yönetimi, savunma sistemlerini düşmanla rekabet edecek şekilde
yeniden düzenlemek zorunda kaldı. Diğer yandan Osmanlı serhatlerinin
emperyalist bir gelenek ve bölgeler ağı üzerinden şekillendiği dikkate
alınırsa, bu sürecin karmaşık ve çok yönlü boyutlara sahip olduğu
kendiliğinden ortaya çıkar. Osmanlı serhat teşkilatı, saray iktidarını İstanbul
ve taşrada yeniden kurgulamanın bir aracı olarak da görülebilecek Osmanlı
fetih çabalarını hem etkilemiş hem de ondan etkilenmiş, başka bir tabirle
fetihlerin hem öznesi hem de nesnesi olmuştur. Bu cümleden olmak üzere,
Osmanlı aklının mutlakıyetçi sistemin öngördüğü şekilde, serhat bölgesini
fetih politikasının devamı için bir üs görmesinden dolayı serhat kavramını
“geçici olarak belirlenen mekân” olarak algıladığı da gözden uzak
tutulmamalıdır. Bu çerçevede Osmanlı fetih teşebbüslerinin 1526 ile 1560
arasına tekabül eden safhasında ve mezkûr dönemin Orta Avrupa politikası
içerisinde anlamlı bir figürü temsil eden serhat bölgesinin gelişimini, özellikle
de Budin’in alınması sonrasındaki bütüncül yapılanma aşamasını,
Viyana’daki mutlakiyetçi rejim ve Osmanlı fetih ve idare gelenekleri
açılarından okumak gerekmektedir.
Osmanlı siyasi tarihinde (1526-1560) önemli rol oynayan ve söz konusu
dönemin fetih stratejisinde üs olarak da kullanılan serhat bölgesindeki
savunma sisteminin tarihini, özellikle de Mohaç Muharebesi’nden (1526)
İstanbul Antlaşması’na (1562) kadarki sürecinin kaleme alınması, sadece
onun Osmanlı siyasi tarihindeki yerini bize göstermekle kalmayacak, aynı
zamanda I. Süleyman devrinde takip edilen siyasetin nirengi noktalarını da
gözler önüne serecektir. Nitekim I. Süleyman devri fetih politikasında üs
olarak kullanılan serhat bölgesinin, Orta Avrupa egemenliğinde hangi
merhalelerden geçtiğini gösterecektir. Bu çalışma Orta Çağ Macaristan
Krallığı’nın etkin güç olma özelliğini yitirmesinin ardından, Osmanlı
yönetiminin Habsburg serhaddinde hayata geçirdiği savunma stratejilerinin
değerlendirilmesini ele almaktadır. Makalede öncelikle Orta Avrupa’da 1521
ile 1541 yılları arasında yapılan Osmanlı fetihlerinin öngördüğü serhat tasvir
edilmektedir. Budin’i koruma merkezli savunma sisteminin niteliği, Tuna ve
kolları üzerinde bulunan kilit garnizonlar egemenlik atına alınması
bağlamında nehir taşımacılığını etkin bir şekilde kullanılması olduğu ortaya
konmaya çalışılmıştır. Merkezî iktidarın enstrümanı hâline gelecek olan söz
konusu sistemi, 1552 ile 1556 yılları arasında yapılan düzenlemelerle daha
güçlü bir yapı hâline getirilmişti. Makalenin son bölümünde ise İstanbul
Antlaşması’nın (1562) Osmanlı’nın Habsburg serhaddindeki konumuna
etkisi ve bölgedeki uygulamalar mercek altına alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Serhat, Habsburg, Osmanlı, Savunma Sistemi, Macaristan

Kaynakça

• BDAGM. (1993). 3 Numaralı Mühimme Defteri. Ankara: Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• BDAGM. (1995). 6 Numaralı Mühimme Defteri. Ankara: Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• BDAGM. (2010). Osmanlı Belgelerinde Hırvatistan. Ankara: Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları.
• Lütfi Paşa (1341). Tevarih-i Al-i Osman. İstanbul: Matbaa-i Amire. Peçevi İbrahim Efendi (1981-1982). Peçevi Tarihi (2 cilt; B. S. Baykal, Haz.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Ágoston, G. (2009). Guarding the Frontier. Ottoman Border Forts and Garrisons in Europe by Mark L. STEIN. Journal of the Economic and Social History of the Orient, 52(1), 159-163.
• Ágoston, G. (2012a). Doğu-Orta Avrupa’da İmparatorluklar ve Savaş, 1550-1750: Osmanlı-Habsburg Rekabeti ve Askeri Dönüşüm. T. İnceoğlu (Ed.). Osmanlı’da Strateji ve Askeri Güç (s.169-212; M. F. Çalışır, Çev.). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ágoston, G. (2012b). Çevre ve Sınır Tarihi Çalışmalarının Buluştuğu Yer: Macaristan’daki Osmanlı-Habsburg Sınırı Boyunca Nehirler, Ormanlar, Bataklıklar ve Kaleler. T. İnceoğlu (Ed.). Osmanlı’da Strateji ve Askeri Güç (s.97-130; M. F. Çalışır, Çev.). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ágoston, G. (2013a). Macaristan’da Osmanlı Fethi ve Osmanlı Askeri Serhaddi. K. Şakul (Çev. ve Haz.). Osmanlı’da Savaş ve Serhad (s.179-202). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ágoston, G. (2013b). Savunmanın Maddi Külfeti: 16. ve 17. Asırlarda Macar Serhaddindeki Osmanlı Kale Zincirinin Mali Yükü. K. Şakul (Çev. ve Haz.). Osmanlı’da Savaş ve Serhad (s.225-264). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Aydın, Y. A. (2001). XVI-XVII. Yüzyıllarda Osmanlı-Habsburg Anlaşmaları ve Uygulamaları. Yüksek Lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Bracewell, C. W. (2009). 16. Yüzyılda Adriyatik’te Korsanlık ve Eşkiyalık, Senjli Uskoklar (M. Moralı, Çev.). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. (t.y.)
• Busbecq, O. G. (2016). Türk Mektupları. Kanuni Döneminde Avrupalı Bir Elçinin Gözlemleri (1555 1560) (4. bas.). (Derin Türkömer, Çev.). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Duffy, C. (1979). Siege Warfare: The Fortress in the Early Modern World 1494-1660. London-Henley: Routledge & Kegan Paul.
• Fekete, L. (1949). Osmanlı Türkleri ve Macarlar, 1366-1699. Belleten, 13(52), 663-743.
• Finkel, C. (2007). Rüyadan İmparatorluğa Osmanlı İmparatorluğu’nun Öyküsü 1300-1923 (Z. Kılıç, Çev.). İstanbul: Timaş Yayınları. (2005).
• Gökbilgin, M. T. (1970). Kanuni Sultan Süleyman’ın Macaristan ve Avrupa Siyasetinin Sebep ve Amilleri, Geçirdiği Safhalar. Kanuni Armağanı (s.5-39). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Hegyi, K. (2000). The Ottoman Network of Fortresses in Hungary. G. Dávid ve P. Fodor (Ed.). Ottomans, Hungarians and Habsburgs in Central Europ: The Military Confines in the Era of Ottoman Conquest (s.163-193).
• Leiden-Boston-Köln: Brill NV. Jorga, N. (2009). Osmanlı İmparatorluğu Tarihi ( 6 cilt; N. Epçeli, Çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınevi. (1909).
• Kopcan, V. (1993). Ciğerdelen. İslam Ansiklopedisi (c.7, s. 526-527). Ankara: Türk Diyanet Vakfı.
• Mujadžević, D. (2012). The Other Ottoman Serhat in Europe: Ottoman Territorial Expansion in Bosnia and Croatia in First Half of 16th Century. GAMER, 1(1), 99-111.
• Murphey, R. (2007). Osmanlı’da Ordu ve Savaş 150-1700 (M. T. Akad, Çev.). İstanbul: Homer Kitabevi. (t.y.).
• Nicolle, D. (2013). Osmanlı Orduları 1300-1774 (Ö. Kolçak, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. (1983).
• Poumarède, G. (2010). Haçlı Seferi’ne Son Çağrı, Yeniçağ Avrupası’nda Osmanlı İmgesi (İ. Birkan, Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları. (2004).
• Sándor, T. (1970). Macaristan Türk Âleminden Çizgiler (S. Karatay, Çev.). İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı. (t.y.).
• Setton, K. M. (1984). The Papacy and the Levant, 1204-1571. Philadelphia: American Philosophical Society.
• Trifkovic, S. (2010). The Krajina Chronicle: A History of Serbs in Croatia, Slavonia and Dalmatia. Chicago-Ottawa-London: The Lord Byron Foundation for Balkan Studies.
• Yücel, A. S. (1996). Mühürdar Hasan Aga’nın Cevahirü’t-Tevarihi. Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi, Kayseri.