Türk Dillerinde Belirtme-Yönelme Durum Eki Değişmesi: Bir Değerlendirme

Yıl 2015, Sayı: 30, 167 - 186, 01.06.2015

Mevlüt Erdem

Öz

Durum kategorisiyle işaretlenen yüklemin unsurları özne, belirtili nesne ve dolaylı nesne temel gramatikal ilişkileri ve aynı zamanda belli anlamsal rolleri üstlenirler. Eskiden belirtme durum ekli belirtili nesne , Türkiye Türkçesinde ise yönelme durum ekli dolaylı nesne unsur isteyen bazı fiillerin bin-, söv- ve başla- diğer Türk dillerindeki morfolojik işaretlenmeleri kısmen benzerlik gösterse de büyük oranda farklılaşır. Bu farklılaşmaları çeşitli sözdizimsel değişimler de destekler. İncelenen fiillerin özne dışındaki ana unsurları geniş anlamda hedef anlamsal rolünü üstlenir. Makalede ilgili fiillerin belirtme veya yönelme durum ekiyle işaretlenmesinin onların algılanmasını, sentaktik değişimlerdeki rolünü ve zihin sözlüğünde kodlanmasını etkileyip etkilemediği örneklerle tartışılacaktır. Türk dillerinde en azından bazı fiillerde biçimbilimsel işaretlemeyle gramatikal ilişkiler arasında birebir eşleşme olmadığı iddia edilecektir

Anahtar Kelimeler

Gramatikal ilişkiler, belirtme durum eki, yönelme durum eki, belirtili nesne, belirtisiz nesne, hedef rolü, durum kategorisi, dil değişimi, Türk dilleri

Accusative-Dative Case Alternation in Turkic Languages: An Evaluation

Öz

The dependents of a predicate marked with case morphology subject, direct and indirect object reflect essential grammatical relations and certain semantic roles. The morphological markings of some verbs bin- ‘to mount’, söv- ‘to curse’ and başla- ‘to begin, start’ which required formerly an accusative case direct object and now takes a dative case indirect object in Modern Turkish differentiate substantially in other Turkic languages though there are partly some similarities. Grammatical operations such as passives and causatives support these different markings. The main arguments except the subject, of the examined verbs behave a goal semantic role in a broad sense. In this article, it is discussed to what extent the accusative or dative marking of the verbs in question affect their perception, the role of syntactic operations and their codification in mental lexicon by giving examples from various Turkic languages. It is claimed that there is no one to one mapping, at least for some verbs, between grammatical relations and morphological markings in Turkic languages

Anahtar Kelimeler

Grammatical relations, accusative case, dative case, direct object, indirect object, goal role, case categories, language change, Turkic languages

Kaynakça

• ARIKOĞLU, Ekrem, (2005), Örnekli Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ.
• BİLGİN, Azmi, (1996), Nazmü'l-Hilâfiyat Tercümesi, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• BLAKE, Barry J., (2001), Case, Cambridge: Cambridge University Press.
• CROFT, William, (2012), Verbs: Aspect and Causal Structure, Oxford: Oxford University Press.
• DEMİREZ GÜNERİ, Aysun, (2007), Yeni Uygur Türkçesindeki Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları, Basılmamış Doktora tezi, Gazi Üniversitesi.
• ENGESÆTH, Tarjei; Mahire YAKUP; Arienne DWYER, (2010), Greetings from the Teklimakan: A Handbook of Modern Uyghur, Lawrence: University of Kansas Scholarworks.
• …….., (2009), Bahrü'l-Hikem, Ankara: Birleşik Yayıevi. ERGİN, Muharrem, (1985), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• …….., (1997), Dede Korkut Kitabı Giriş-Metin-Faksimile, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• FARRELL, Patrick, (2005), Grammatical Relations, Oxford; New York: Oxford University Press.
• GÖKSEL, Aslı; Celia KERSLAKE, (2005), Turkish: A Comprehensive Grammar, London: Routledge.
• GÜRSOY-NASKALİ, Emine; Viktor BUTANAYEV; Almagül İSİNA; Erdal ŞAHİN; Aylin KOÇ, (2007), Hakasça-Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• KARABULUT, Ferhat, (2011), Türk Dilinde ve Dünya Dillerinde Edilgen Yapı Tipolojisi Dilbilimsel Bir İnceleme, Ankara: Grafiker Yayınları.
• KORKMAZ, Zeynep, (1995), “Batı Anadolu Ağızlarında Yazı Dilinden Ayrılan İsim Çekimi Ekleri ve Fonologie-Morphologie Bağlantısı”. Türk Dili Üzerine Araştırmalar İkinci Cilt, Ankara: Türk Dil Kurumu. 222-231.
• KORNFİLT, Jaklin, (1997), Turkish, London; New York: Routledge.
• LEWİS, Geoffrey, (2000), Turkish Grammar, Oxford; New York: Oxford University Press. Lİ, Yong-Song, (2011), A Study of Dolgan. Seoul: Seoul National University Press.
• PALMER, Frank Robert, (1994), Grammatical Roles and Relations, Cambridge: Cambridge University Press.
• ROOS, Martina Erica, (2000), The Western Yugur, (Yellow Uygur) Language: Grammar, Texts, Vocabulary, Doktora tezi, Leiden University.
• SCHWARZ, Henry G., (1992), An Uyghur-English Dictionary, Bellingham, Wash.: Centre for East Asian Studies, Western Washington University.
• TAVKUL, Ufuk, (2000), Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TDTEA Başlangıcından Günümüze Kadar Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi 1- 32, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1993-2005.
• TEKİN, Talat, (1968), A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington,: Indiana University.
• …….., (1995), Orhun Yazıtları, İstanbul: Sanat Kitapevi.
• …….., (2003), Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TENİŞEV, E. R., (1968), Tuvinsko-russkiy slovar’, Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya.
• TEZCAN, Semih; Hendrik BOESCHOTEN, (2001), Dede Korkut Oğuznameleri, İstanbul: YKY.
• TİMURTAŞ, Faruk K., (1985), Osmanlı Türkçesi Grameri Eski Yazı ve İmlâ-Arapça-FarsçaEski Anadolu Türkçesi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• TÖMÜR, Hämit, (2003), Modern Uyghur Grammar: Morphology, İstanbul: Yıldız.
• TRASK, R. L., (1999), Key Concepts in Language and Linguistics, London; New York: Routledge.
• UZUN, Nadir Engin, (2000), Anaçizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe, İstanbul: Multilingual Yayıncılık.
• VAN KEMENADE, Ans, (1987), Syntactic Case and Morphological Case in the History of English, Dordrecht Foris Publications.
• VAN VALİN, Robert D., (2001), An Introduction to Syntax, Cambridge, UK; New York: Cambridge University Press.
• VASİLYEV, Yuriy; M. Fatih KİRİŞÇİOĞLU; Gülsüm KİLLİ, (1996), Saha, (Yakut) Halk Edebiyatı Örnekleri, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• YAKUP, Abdurishid, (2005), The Turfan Dialect of Uyghur, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• YILMAZ, Emine, (2002), Çuvaşça Çok Zamanlı Morfoloji: Bir Deneme, Ankara: Grafiker Yayıncılık.