A New Reading and Interpretation Proposal on the Idiom in Line 13th of the Tonyukuk Inscription

Yıl 2020, Sayı: 39, 71 - 79, 12.05.2020

Erhan Aydın

Öz

Composed of two stones and the first one is better than the second, the Tonyukuk inscription has a special place among the old Turkic inscriptions both in terms of vocabulary, proverbs and idioms and narration of historical events. The inscription is thought to have been printed and erected by Tonyukuk himself. The inscription is also valuable in terms of explaining how Köktürk emerged again after the period of the interregnum and giving the events that took place in this period.
One of the features that makes the inscription valuable, which makes a significant contribution to the vocabulary of historical Turkic, is that there are many proverbs and idioms. Some of these have been easily understood and many discussions have been made on some of them. In particular, some proverbs and idioms, which we do not know exactly how they are today, make the inscription valuable in terms of cultural history.
In this article, a new reading and interpretation proposal will be presented on an idiom that we think is not fully understood even if there are not many different readings. In this sentence, it will be suggested that it is necessary to understand that the Oghuzs, which we see as the builder of the triple alliance consisting of Chinese, Khitanese and Oghuzs. which is mentioned on the 6th line of the south face of the first stone and generally read in the form of özčä tašın tutmıš täg biz or öz iči tašın tutmıš täg biz, is described in the inscription. In the paper, reading and interpretation of researchers who have publications on the inscription will be evaluated first, and then a new reading and interpretation will be presented. Evaluations will also be made on the words in the reading and interpretation suggestion.

Anahtar Kelimeler

Köktürks, Old Turkic Inscriptions, Tonyukuk Inscription, Oghuzs, proverb, idiom

Tonyukuk Yazıtının 13. Satırındaki Deyim Üzerinde Yeni Bir Okuma ve Anlamlandırma Önerisi

Öz

İki taştan oluşan ve ilki ikincisine göre daha iyi durumda olan Tonyukuk yazıtı, hem söz varlığı, atasözleri ve deyimler hem de tarihî olayların anlatılışı bakımından eski Türk yazıtları içerisinde ayrı bir yere sahiptir. Yazıtın bizzat Tonyukuk tarafından yazdırıldığı ve diktirildiği düşünülmektedir. Yazıt, Köktürklerin fetret döneminden sonra yeniden nasıl ortaya çıktıkları konusunu anlatması ve bu dönemde cereyan eden olayları vermesi bakımından da değerlidir.
Tarihî Türkçenin söz varlığına önemli katkılarda bulunan yazıtı değerli kılan özelliklerden biri, çok sayıda atasözü ve deyime yer verilmiş olmasıdır. Bunların bir bölümü rahatlıkla anlaşılabilmiş, bir bölümü üzerinde ise pek çok tartışma yapılmıştır. Özellikle bugün nasıl olduğunu tam olarak bilemediğimiz bazı atasözleri ve deyimler, yazıtı kültür tarihi bakımından değerli kılmaktadır.
Çinli, Kitanlı ve Oğuzlardan oluşan üçlü işbirliğinin mimarı olarak gördüğümüz Oğuzların kastedildiğini anlamak gerektiği önerilecektir. Makalede öncelikle yazıt üzerinde yayınları bulunan araştırmacıların okuma ve anlamlandırmaları değerlendirilecek, ardından ise yeni bir okuma ve anlamlandırma sunulacaktır. Okuma ve anlamlandırma önerisindeki sözcükler üzerinde de değerlendirmelerde bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Köktürkler, Eski Türk Yazıtları, Tonyukuk yazıtı, Oğuzlar, atasözü, deyim

Kaynakça

• AALTO, P. - G. J. RAMSTEDT - J. G. GRANÖ (1958), “Materialien zu den alttürkischen Inschriften der Mongolei”, Journal de la Société Finno-Ougrienne 60/7: 3-91.
• AĞCA, Ferruh (2019), Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı, Metin, Aktarma, Notlar, Dizin, Tıpkıbasım, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• AMANJOLOV, A. S. (2010), İstoriya i teoriya drevnetyurkskogo pis’ma, Almatı: Mektep.
• AYDAROV, G. (1971), Yazık Orhonskih pamyatnikov drevnetyurkskoy pis’mennosti VIII veka, Alma-ata: Akademiya Nauk Kazakskoy SSR.
• AYDIN, Erhan (2008), “Tonyukuk Yazıtının 6. Satırında Bir Düzeltme Denemesi: Böŋüsär mi böŋräsär mi?”, Dil Araştırmaları 2: 79-86.
• AYDIN, Erhan (2017), Orhon Yazıtları, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• AYDIN, Erhan (2019), Türklerin Bilge Atası Tonyukuk, İstanbul: Kronik Kitap.
• BANG, W. - A. von GABAIN (1930), Türkische Turfan-Texte III, Berlin.
• BERTA, Á. (2004), Szavaimat Jól Halljátok... A Türk és Ujgur Rovásírásos Emlékek Kritikai Kiadása, Szeged: Jate Press.
• ED: CLAUSON, G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford University.
• ERCİLASUN, Ahmet B. (2016), Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, İstanbul: Dergâh.
• ERGİN, Muharrem (2011), Orhun Abideleri, 45. basım, İstanbul: Boğaziçi.
• GABAIN, A. v. (1988), Eski Türkçenin Grameri, Türkçeye çev.: Mehmet AKALIN, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• GENG Shimin (2005), Gudai tujue wen beiming yanjiu, Beijing: Zhongyang Minzu daxue chubanshe.
• GENG Shimin - WEI Cuiyi (2010), Gudai tujueyu yufa, Beijing: Zhongyang Minzu daxue chubanshe.
• GIRAUD, R. (1961), L’Inscription de Baïn Tsokto, Paris: Librairie d’Amerique et d’Orient.
• JOLDASBEKOV, M. - K. SARTKOJAULI (2005), Orhon Eskertkişterinin Tolık Atlası, Astana: Kültegin.
• KARJAUBAY, S. (2003), Orhon Muraları, Astana: Kül Tegin.
• LI, Y.-S. (1999), Türk Dillerinde Akrabalık Adları, İstanbul: Simurg.
• MALOV, S. Ye. (1951), Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti, tekstı i issledovaniya, Moskva-Leningrad.
• ORKUN, Hüseyin N. (1936), Eski Türk Yazıtları I, İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• ÖLMEZ, Mehmet (2013), Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Metin-Çeviri-Sözlük, Yenilenmiş İkinci Baskı. Ankara: BilgeSu.
• RADLOFF, W. (1899), Die alttürkischen Inschriften der Mongolei (Zweite Folge), St.-Petersburg.
• RECEBOV, E. - Y. MEMMEDOV (1993), Orhon Yenisey Abideleri, Bakı: Yazıçı.
• ROSS, E. D. - V. THOMSEN (1930), “The Tonyukuk Inscription: “Being a Translation of Professor Vilhelm Thomsen’s Final Danish Rendering”, Bulletin of the School of Oriental Studies 6/1: 37-43.
• RYBATZKI, V. (1997), Die Toñukuk-Inschrift, Szeged.
• SPRENGLING, M. (1939), “Tonyukuk’s Epitaph: An Old Turkish Masterpiece Introduction, Text, Annotated ScientificTranslation, Literary Translation and Transliteration”, The American Journal of Semitic Languages and Literatures 56/1: 1-19.
• STEBLEVA, I. V. (1965), Poeziya Tyurkov VI-VIII. vekov, Moskva: Nauka.
• ŞİRİN, Hatice (2016), Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• TAUBE, Jacob (2002), “Eine runentürkische Inschrift (Tonyukuk, 01-16) im Lichte von Jean Gebsers Geschichte der Bewusstwerdung (Mit einem Nachtrag zu Tonyukuk 17-32)”, Mehmet ÖLMEZ-S.-C. RASCHMANN (Hrsg.): Splitter aus der Gegend von Turfan (Festschrift für Peter Zieme anlässlich seines 60. Geburtstags), İstanbul-Berlin, 333-365.
• TEKİN, Talat (1968), A Grammar of Orkhon Turkic, Bloomington: Indiana University.
• TEKİN, Talat (1987), “James Hamilton, Manuscrits ouïgours du IXe-Xe siecle de Touen-houang. Tom I-II. Fondation Singer-Polignac, Paris 1986”, Erdem 3/7: 249-257.
• TEKİN, Talat (1994), Tunyukuk Yazıtı, İstanbul: Simurg.
• TEKİN, Talat (1995), Orhon Yazıtları: Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk, İstanbul: Simurg.
• TEKİN, Talat (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
• TEKİN, Talat (2004), “Old Turkic word formation Üzerine Notlar”, Talat TEKİN: Makaleler II, Tarihi Türk Yazı Dilleri, (Hzl: Emine YILMAZ-Nurettin DEMİR, Ankara: Öncü Kitap, 372-380.
• THOMSEN, Vilhelm (1935), “Moğolistan’daki Türkçe Kitabeler”, Türkçeye çev.: R. Hulusi ÖZDEM. Türkiyat Mecmuası 3: 81-119.
• TUGUŞEVA, L. Yu. (2008), Tyurkskiye runiçeskiye pis’mennıye pamyatniki iz Mongolii, Moskva: İnsan.
• YILDIZ, Hülya (2018), “Proposal for a new Reading of a line in the Tuńuquq Inscription”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 71/4: 375-384.