TÜRK RUNİK HARFLİ UYGUR YAZITLARINDAKİ KURAL DIŞI YAZIMLARIN DİYALEKTİK ANLAMI OLABİLİR Mİ?

Yıl 2023, Cilt: 2023 Sayı: 46, 1 - 13, 25.12.2023

Erhan Aydın

Öz

Bu makalede Türk runik harfli Uygur yazıtlarındaki kural dışı yazımlar, sekizinci yüzyıl Uygur diyalektolojisi açısından değerlendirildi. Makalenin hareket noktasını Uygur yazıtlarından elde edilen kural dışı yazımlar oluşturmaktadır. Küçük harf yanlışları, birbirinin yerine yazılan ön/arka ünlülü harfler gibi, yazım yanlışı olarak değerlendirilebilecek öğeler yerine, daha belirgin ve öteki Türk runik harfli metinlerle karşılaştırılmasından diyalektik tanık olabilecek sözcükler üzerinde duruldu. Elde edilen bulgular hem Uygur yazıtları hem de Moğolistan, Yenisey, Dağlık Altay, Kırgızistan, Çin Halk Cumhuriyeti gibi öteki coğrafyalarda bulunan yazıtlardaki biçimler ile karşılaştırıldı. Özellikle Uygur Kağanlığı döneminde yazdırılan ve Uygurlara ait olduğu konusunda kuşku bulunmayan Tes, Tariat ve Şine Usu yazıtlarındaki verilerin, sekizinci yüzyıl Uygur diyalektolojisi için daha fazla kanıt sunabileceği konusunda değerlendirmelerde bulunuldu.

Anahtar Kelimeler

Eski Türk Yazıtları, Uygur Yazıtları, Uygurlar, Diyalektoloji, Fonetik.

Kaynakça

• Aalto, P. (1971). Iranian Contacts of the Turks in Pre-Islamic Times. L. Ligeti (Ed.): Studia Turcica içinde (s. 29-37). Budapest: Akadémiai Kiado Press.
• Alyılmaz, Cengiz (2005). Gürbelcin (Gurvaljin uul) Yazıtıyla İlgili Bazı Düzeltmeler. Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13, 73-79.
• Arat, R. Rahmeti (1965). Türkçede Cihet Mefhûmu ve Bunun İle İlgili Tâbirler. Türkiyat Mecmuası, 14, 1-24.
• Aydın, Erhan & Erkin Ariz (2014). Xi’an Yazıtı Üzerinde Yeni Okuma ve Anlamlandırmalar. Bilig, 71, 65-80.
• Aydın, Erhan (2013). Olon Nuur/Galuut (Moğolistan) Yazıtı Üzerine Notlar. Bülent Gül (Ed.): Bengü Beläk, Ahmet Bican Ercilasun Armağanı içinde (s. 123-130). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Aydın, Erhan (2016a). Dialectal elements in the vocabulary of the Uyghur Khanate inscriptions. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 69(3), 285-300.
• Aydın, Erhan (2016b). Eski Türk Yazıtlarında Bitkiler ve Hayvanlar. Türk Kültürü, 2016 (1), 1-51.
• Aydın, Erhan (2016c). Yenisey Yazıtlarında Geçen Unvanlar ve Unvan Niteleyicileri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 59 (2), 5-26.
• Aydın, Erhan (2017a). Orhon Yazıtları, Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, Erhan (2017b). Hoyto-Tamır (Tayhar-Çuluu) Yazıtları. Türkbilig, 33, 1-14.
• Aydın, Erhan (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, Erhan (2019a). Sibirya’da Türk İzleri, Yenisey Yazıtları. İstanbul: Kronik Kitap.
• Aydın, Erhan (2019b). Uygur Yazıtlarının Eski Türkçenin Söz Varlığına Katkıları. Şaban Doğan (Ed.): Türk Moğol Dil Tarih Kültür Araştırmaları içinde. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Aydın, Erhan (2021). Eski Türk Yazıtlarında “Bilge” Unvanının Kullanımı Üzerine Değerlendirmeler. Orhon Yazıtları ve Türk-Moğol İlişkileri içinde (s. 69-74). Bursa: Bursa Osmangazi Belediyesi Yayınları.
• Aydın, Erhan (2022). Tonyukuk Yazıtının Yazımı ve Yazım Hataları Üzerine Notlar. Osman Fikri Sertkaya & Günay Karaağaç & Mesut Şen (Ed.): Prof. Dr. Ceval Kaya Armağanı içinde (s. 85-102). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Aydın, Mihriban (2022). Tariat (Terh) Yazıtının Köktürk ve Uygur Coğrafyasını Anlamaya Katkıları. Türk Kültürü, 2022 (2), 143-156.
• Aydın, Mihriban (2023). Tonyukuk Yazıtı'ndaki Tek Örnekler Üzerine. Türk Kültürü, 2023 (2), 15-50.
• Battulga, Ts. & Ts. Törbat & N. Bayarhüü & T. Iderhangay (2006). Tehtiyn golın runi biçees. Acta Historica Mongolici, 7 (1), 5-9.
• Bazin, L. (1991). Les systemes chronologiques dans le monde Turc ancien. Budapest: Akadémiai Kiadó Press.
• Benveniste, É. (1966). Titres et noms propres en iranien ancien. Paris: Librairie C. Klincksieck.
• Berta, Á. (2004). Szavaimat jól halljátok... A Türk és Ujgur Rovásírásos Emlékek Kritikai Kiadása. Szeged: Jate Press.
• Bombaci, A. (1974). On the Ancient Turkish Title şaδ. Gururājamañjarika (Studi in Onore di Giuseppe Tucci) içinde (s. 176-193). Napoli: Instituto Universitario Orientale.
• Cicm, H. S. (2015). Eski Uygurca čigši-Moğolca čigšin. (Çev.: Hüseyin Yıldız). Dil Araştırmaları, 17, 225-227.
• Clauson, G. (1957). The Ongin Inscription. Journal of the Royal Asiatic Society, 1957, 177-192.
• DTS: Nadelyayev, V. M. & D. M. Nasilov & E. R. Tenişev & A. M. Şçerbak (1969). Drevnetyurkskiy Slovar. Leningrad: Nauka.
• Dobrovits, M. (2001). Ongin Yazıtını Tahlile Bir Deneme. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 2000, 147-150.
• Ecsedy, H. (1965). Old Turkic titles of Chinese Origin. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 18 (1-2), 83-91.
• ED: Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• Ercilasun, Ahmet B. (2006). Başlangıcından Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden & Boston: Brill Press.
• Hamilton, J. R. (1974). Le nom de lieu K.Ç.N dans les inscriptions turques runiformes. T’oung pao, 60 (4-5), 294-303.
• Mert, Osman (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes-Tariat-Şine Us. Ankara: Belen Yayınları.
• Ögel, Bahaeddin (1963). Über die alttürkische Schad (Sü-Baschı)-Würde. Central Asiatic Journal, 8 (1), 27-42.
• Ölmez, Mehmet (1992). Uygurca üçük ‘kürk’. Türk Dilleri Araştırmaları, 1992, 47-52.
• Ramstedt, G. J. (1913). Zwei Uigurische runeninschriften in der Nord-Mongolei. Journal de la Société Finno-Ougrienne, 30 (3), 1-63.
• Ramstedt, G. J. (1951). Alte türkische und mongolische Titel. Journal de la Société Finno-Ougrienne, 55 (2), 59-82.
• Rybatzki, V. (2000). Titles of Türk and Uigur Rulers in the Old Turkic Inscriptions. Central Asiatic Journal, 44 (2), 205-292.
• Rybatzki, V. (2006). Die personennamen und Titel der mittelmongolischen Dokumente. Eine lexikalische Untersuchung. Helsinki: Publications of the Institute for Asian and African Studies: 8. E-Thesis. (Erişim tarihi: 02.02.2022).
• Sertkaya, Osman F. (1986). Tonyukuk Kitabesinin İkinci Taşının Doğu Yüzü Hakkında Bazı Yeni Görüşler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1986, 59-63.
• Sertkaya, Osman F. (1992). Göktürk Harfli Uygur Kitabelerinin Türk Kültür Tarihi İçerisindeki Yeri. Türk Kültürü Araştırmaları, 28 (1-2), 325-334.
• Sinor, D. (2006). Altay Dillerindeki “Kuzey” Kavramı İçin Kullanılan Terimler Üzerine Düşünceler. (Çev. Mustafa Levent Yener). Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 6 (2), 531-535.
• Şirin User, Hatice (2006). Eski Türkçede Bazı Unvanların Yapısı Üzerine. Bilig, 39, 219-238.
• Şirin User, Hatice (2008). Şine Usu Yazıtı’nda Kayıtlı “t(a)t(a)r(ı)g:(a)y(ı)td(ı)m” Cümlesi Üzerine. International Journal of Central Asian Studies, 12, 183-196.
• Şirin, Hatice (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, Talat (1983). Kuzey Moğolistan’da Yeni Bir Uygur Anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi”. Belleten, 46 (184), 795-838.
• Tekin, Talat (1994). Türk Dillerinde Önseste y- Türemesi. Türk Dilleri Araştırmaları, 4, 51-66.
• Tekin, Talat (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tezcan, Semih (1978). Eski Türkçe buyla ve baga Sanları Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1977, 53-69.
• TMEN I: Doerfer, G. (1963). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen I. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• TMEN II: Doerfer, G. (1965). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen II. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• TMEN III: Doerfer, G. (1967). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen III. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• TMEN IV: Doerfer, G. (1975). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen IV. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• VEWT: Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae.
• Vovin, A. (2004). Some Thoughts on the Origins of the Old Turkic 12-Year Animal Cycle. Central Asiatic Journal, 48 (1), 118-132.