ÇANKIRI AĞZINDA BiLGiNiN KAYNAĞINI İŞARETLEME: AKTARIMSALLIK ULAMI

Yıl 2024, Cilt: 2024 Sayı: 48, 30 - 51, 27.12.2024

Melike Üzüm , Nurettin Demir

https://doi.org/10.59257/turkbilig.1520851

Öz

Bu çalışmada, Çankırı ağzında dolaylı bilginin kaynağını işaretleyen -mIş, -(I)mIş, -(I)mIş(I)mIş ve -(y)AsI biçim birimleri işlevsel açıdan ele alınmaktadır. Ayrıca kanıtsallığın ortaya çıkmasında kültürün etkisi dikkate alınarak ağız konuşurlarının sosyal etkileşimde aktarımsallık kullanımına yönelik yaklaşımlarına yer verilir. İnceleme verisi, Çankırı ağızlarından alan araştırması yöntem ve teknikleri kullanılarak toplanmıştır. Derleme sırasında ağız konuşurlarına sözlü tarih, kültür ve masal gibi farklı anlatı türlerinde kanıtsallığı tespit etmeye yönelik yönlendirici sorular sorulmuştur. Araştırma konusu işaretleyicilerin, diğer ağızlardaki durumuyla ilgili alan yazını taranarak aktarımsallık işlevini örneklendiren kısıtlı dil malzemesi çalışmaya dahil edilmiştir. İncelemede -(I)mIş(I)mIş ve -(y)AsI diğer iki kanıtsal gibi Johanson’un kanıtsallık teorisi çerçevesinde dilbilgisel dolaylılığın alt ulamında yer alan aktarımsallık işaretleyicileri olarak kabul edilmiştir. İşaretleyicilerin ağız bölgesindeki işlevleri, önce biçim birim ve anlam alanı arasındaki ilişki sorgulanarak sonra da edimsel düzeyde ortaya çıkan anlam alanları kültürel bağlamda değerlendirilerek ele alınmıştır. İnceleme sonucunda -mIş ve -(I)mIş kanıtsallarının standart varyanttakiyle benzer kullanımlarının yanı sıra ağız konuşurlarının -(y)AsI ile önermesel bilginin gerçekliğine yönelik yaklaşımlarını içeren bir aktarım ifadesi oluşturdukları, -(I)mIş(I)mIş ile ise nötr bir duruş sergileyerek salt aktarım bildiriminde bulundukları ortaya konmuştur. Kültürel açıdansa ağız konuşurlarının -(y)AsI’nın kullanıldığı bağlamları “dedikodu” olarak nitelendirdikleri ve bu işaretleyiciyle veri sunmaktan kaçındıkları gözlenmiştir. Çalışma, ağız konuşurlarının aktarımsal bilginin güvenirliğine yönelik kendilerini nasıl konumlandırdıklarını açıklamakta, kanıtsallık ve kültür ilişkisine dair bulgular sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

kanıtsallık, aktarım, bilgi kipliği, Çankırı ağzı, kültür

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK

Proje Numarası

TÜBİTAK 1001-123K412

Teşekkür

Bu araştırma, TÜBİTAK tarafından 1001 programı kapsamında desteklenmiştir. (Proje kodu: 123K412, Ağızların Dilbilimsel Yaklaşımla İncelenmesi ve Dijital Ortamda Paylaşımı: Çankırı Ağzı Örneği)

MARKING THE SOURCE OF INFORMATION IN ÇANKIRI DIALECT: THE CATEGORY OF HEARSAY

Öz

: This study examines the functions of -(I)mIş(I)mIş and -(y)AsI in Çankırı dialect by evaluating -mIş and –(I)mIş, focusing on their role in marking the source of indirect information with a functional approach. In addition, it investigates the effects of cultural factors on the emergence and usage of evidentials, particularly in social interactions. The data for analysis gathered through fieldwork methods delves into various narrative genres, such as oral history, fairytales, and anecdotes alongside participants of everyday speech. Drawing from existing literature on similar markers in other dialects enriches the analysis. Adopting Johanson’s evidentiality theory, the study categorizes -(y)AsI and -(I)mIş(I)mIş as grammatical markers under indirectivity in a similar way of other two evidentials. It initially explores their occurrences in the dialect through a functional analysis questioning the morpheme’s relationship with semantic domains, followed by assessing pragmatic implications within the cultural context. Findings reveal speakers employ -(y)AsI to convey personal approaches while -(I)mIş(I)mIş indicates a more neutral epistemic stance. Culturally, -(y)AsI is associated with contexts akin to gossip, while speakers tend to avoid presenting data using this marker. The study elucidates the epistemic stance of dialect speakers concerning the reliability of hearsay information and offers insights into the intricate relationship between evidentiality and culture.

Anahtar Kelimeler

evidentiality, hearsay, epistemic modality, Çankırı dialect, culture

Proje Numarası

TÜBİTAK 1001-123K412

Kaynakça

• Acar, E. (2022). Kastamonu Ağzı. L. Karahan ve Ö. Ay (Ed.). Türkiye Türkçesi Ağızlarından Seçmeler içinde (ss.391-426). Türk Dil Kurumu.
• Aikhenvald, A. (2015). Evidentials: Their links with other grammatical categories. Linguistic Typology, 19(2), 239-277.
• Aikhenvald, A. Y. (2004). Evidentiality. Oxford University Press.
• Aikhenvald, A. Y. (2018). Evidentiality and Language Contact. A. Y. Aikhenvald (Ed.), The Oxford Handbook of Evidentiality içinde (ss. 148-172). Oxford University Press.
• Aksan, Y. vd. (2012). Construction of the Turkish National Corpus (TNC). Proceedings of the Eight International Conference on Language Resources and Evaluation (LREC 2012). İstanbul. Turkiye. http://www.lrec-conf.org/proceedings/lrec2012/papers.html
• Aksu Koç, A., Slobin, D. I. (1986). Psychological Account of the Development and Use of Evidentials in Turkish. W. Chafe ve J. Nichols (Ed.) Evidentiality: The Linguistic Coding of Epistemology içinde (ss. 159-167). Ablex Publishing Corporation.
• Aksu-Koç, A. (1988). The Acquisition of Aspect and Modality: The Case of Past Reference in Turkish. Cambridge University Press.
• Al, E. (2018). Adana ve Osmaniye Ağızlarında Geçmiş Zaman İşaretleyicilerinin Doğrudanlık-Dolaylılık Bağlamında Görünümleri (Tez No. 524876) [Yüksek Lisans, Çukurova Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Aydın, D. (2019). Türkçe Sözlü Söylemde Ödünleme ve İşlevleri (Tez No. 571489) [Yüksek Lisans tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Banguoğlu, T. (1936). Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu.
• Bischoff, S., Jany, C. (2013). Introduction. S. Bischoff ve C. Jany (Ed.), Functional Approaches to Language içinde (ss. 1-8). De Gruyter Mouton.
• Blanco, M. P. (2020). Evidential adjectives in English and Spanish journalistic opinion discourse. Journal of Pragmatics, 170, 112-124.
• Boye, K. (2018). Evidentiality: The notion and the term. A. Y. Aikhenvald (Ed.), The Oxford Handbook of Evidentiality içinde (ss. 261-272). Oxford University Press.
• Brendemoen, B. (1997). Some remarks on the -mlş past in the Eastern Black Sea coast dialects. Turkic Languages, 1, 161-183.
• Chafe, W. (1986). Evidentiality in English conversation and academic writing. W. Chafe ve J. Nichols (Ed.) Evidentiality: The Linguistic Coding of Epistemology içinde (ss. 261-272). Ablex Publishing Corporation.
• Corcu Gül, D. (2010). Tanıtsallığın Durum ve Anlambilimsel Sunumu: Türkçede Tanıt Türleri (Tez No. 317641) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Cornillie, B. (2009). Evidentiality and epistemic modality: on the close relationship between two different categories. Functions of Language 16/1, 44-62.
• Csató, É. A. (2000). Turkish MIŞ and IMIŞ-items. Dimensions of a functional analysis. L. Johanson ve B. Utas (Ed.), Evidentials. Turkic, Iranian and Neighbouring Languages içinde (ss. 29-44). Mouton de Gruyter.
• Curnow, T. J. (2002). Types of Interaction between Evidentials and First-Person Subjects. Anthropological Linguistics, 44/2, 178-196.
• Dahl, Ö. (1985). Tense and aspect systems. Blackwell.
• De Haan, F. (2001). The Place of Inference within the Evidential System. International Journal of American Linguistics, 67, 193-219.
• Demir, N. (2002). Kıbrıs ağızlarında imiş hakkında. Bilig 23, 129-139.
• Demir, N. (2007). Anadolu ağızlarında kullanılan geçmiş zaman eki -(y)XK. S. Eker ve A. İslam (Ed.), Dil ve Edebiyat Yazıları Mustafa İsen’e Armağan içinde (ss. 133-148). Grafiker Yayınları.
• Demir, N. (2012). Türkçede Evidensiyellik. Bilig, 62, 97-118.
• Demir, N. (2013). Ankara Örneğinde Ağızların Belgelenmesi. Türk Dil Kurumu.
• Deniz Yılmaz, Ö. (2019). Türkiye Türkçesinde Eylemsi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Brill.
• Ergin, M. (2006). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Yayınları.
• Erkman Akerson, F., Ozil, S. N. Şeyda (2015). Türkçede Niteleme. Türk Dil Kurumu.
• Fitneva, S. A. (2018). The acquisition of evidentiality. A. Y. Aikhenvald (Ed.), The Oxford Handbook of Evidentiality içinde (ss. 185-201). Oxford University Press.
• Forker, D. (2018). Evidentiality and Its Relations With Other Verbal Categories. A. Y. Aikhenvald (Ed.), The Oxford Handbook of Evidentiality içinde (ss. 65-84). Oxford University Press.
• Friedman, V. (2018). Where do Evidentials Come From?. A. Y. Aikhenvald (Ed.), The Oxford Handbook of Evidentiality içinde (ss. 124-147). Oxford University Press.
• Givón, T. (1982). Evidentiality and epistemic space. Studies in Language 6/1, 23 49.
• Göksel, A., Kerslake, C. (2005). Turkish. A Comprehensive Grammar. Routledge.
• Gül, D. (2017). Evidentiality in Turkish: Native Speaker Judgment. International Journal of Language Academy, 5/7, 17-29.
• Gülensoy, T., Alkaya, E. (2003). Türkiye Türkçesi Ağızları Bibliyografyası. Akçağ Yayınları.
• Günthner, S. (2000). From concessive connector to discourse marker: The use of obwohl in everyday German interaction. Cause Condition Concession Contrast. Cognitive and Discourse Perspectives içinde (ss. 439-468). De Gruyter.
• Hanks, W. F. (2012). Evidentiality in social interaction. Pragmatics and Society, 3/2, 169-180.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türkçenin Ekleri. Türk Dil Kurumu.
• Himmelmann, N. (2009). Lexicalisation and grammaticalization: Opposite or orthogonal?. W. Bisang, N. Himmelmann ve B. Wiemer (Ed.), What makes Grammaticalization?: A Look from its Fringes and its Components içinde (ss. 21-44). De Gruyter Mouton.
• Howard, R. (2012). Shifting voices, shifting worlds. Pragmatics and Society, 3(2), 243-269.
• Işık-Taş, Elvan, Çiğdem Sağın Şimşek (2019). A corpus-based study of evidentials in Turkish Cypriot dialect. Lingua, 231, 1-11.
• Johanson, L. (2000). Turkic Indirectives. L. Johanson ve B. Utas (Ed.) Evidentials. Turkic, Iranian and Neighbouring Languages içinde (ss. 61-87). Mouton de Gruyter.
• Johanson, L. (2003). Evidentiality in Turkic. A. Y. Aikhenvald ve R. M. W. Dixon. (Ed.), Studies in Evidentiality içinde (ss. 273-290). Benjamins.
• Johanson, L. (2018). Turkic Indirectivity. A. Y. Aikhenvald (Ed.), The Oxford Handbook of Evidentiality içinde (ss. 511-525). Oxford University Press.
• Karakoç, B., Herkenrath, A. (2019). Understanding retold stories: The marking of unwitnessed in bilingual Turkish. Turkic Languages, 23, 81-121.
• Kärkkäinen, E. (2003). Epistemic stance in English conversation: A description of its interactional functions, with a focus on I think. John Benjamin Publishing.
• Keskin, E. G. (2019). Kırgız Türkçesinde gramerleşme ve sözcükleşme örneği olarak emiş~imiş~mış~miş biçimleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(2), 770-789.
• Korkmaz, Z. (1969). -ası/-esi Gelecek Zaman İsim-Fiil (participium) Ekinin Yapısı Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 16, 31-38.
• Korkmaz, Z. (2017). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Türk Dil Kurumu.
• König, E., Siemund, P. (2000). Causal and concessive clauses: Formal and semantic relations. E. Couper-Kuhlen, B. Wortmann (Ed.), Cause-Condition-Concession-Contrast. Cognitive and discourse perspectives içinde (ss. 341-360). Mouton De Gruyter.
• Mansuroğlu, M. (1953). -miş ekinin fonksiyonları. O. Turan, H. Eren, E. Bilgiç ve K. E. Kürkçüoğlu (Haz.), Fuat Köprülü Armağanı (ss. 345-350). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi.
• Marín-Arrese, J. I. (2011). Epistemic legitimizing strategies, commitment and accountability in discourse. Discourse Studies, 13(6), 789-797.
• Matthews, G. (1965). Hidatsa syntax. De Gruyter Mouton.
• Mélac, E. (2022). The grammaticalization of evidentiality in English. English Language and Linguistics, 26(2), 331-359.
• Menz, A. (2016). Concessive conditionals in Turkish. Turkic Languages, 20(1), 90-103.
• Mert, O., Albayrak, F. (2013). Köl Tigin ve Bilge Kağan Yazıtlarının Metinlerinde Ünlülerin Yazımıyla İlgili Karşılaşılan Farklılıklar. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 2/2, 86-115.
• Mushin, I. (2000). Evidentiality and deixis in narrative retelling. Journal of Pragmatics, 32, 927-957.
• Nucholls, J. B. (2018). The Interactional and Cultural Pragmatics of Evidentiality in Pastaza Quichua. A. Y. Aikhenvald (Ed.), The Oxford Handbook of Evidentiality içinde (ss. 202-221). Oxford University Press.
• Nuckolls, J., Michael, L. (2012). Evidentials and evidential strategies in interactional and socio-cultural context. Pragmatics and Society, 3(2), 181-188.
• Özmen Veld, N. (2006). Anlamsal ve Edimsel Düzlemde Türkçede Tanıtsallık. Dil ve Edebiyat Dergisi 3/2. Palmer, F. R. (2001). Mood and Modality. Cambridge University Press.
• Plungian, V. A. (2001). The place of evidentiality within the universal grammatical space. Journal of Pragmatics, 33, 349-357.
• Poole, R., Gnann, A., Hahn-Powell, GH. (2019). Epistemic stance and the construction of knowledge in science writing: A diachronic corpus study. Journal of English for Academic Purposes, 42/100784, 1-11.
• Romero, E. D. (2016). Object-oriented perception: towards a contrastive approach to evidentiality in media discourse. Kalbotyra, 69, 82-104.
• Roque, L. S. (2019). Evidentiality. Annual Review of Anthropology, 48(1), 353-370.
• Ruiz-Gurillo, L. (2020). Evidentiality and humor in Spanish. Spanish Journal of Applied Linguistics, 33(1), 302-325.
• Straughn, C. A. (2011). Evidentiality in Uzbek and Kazakh [Doktora tezi, The University of Chicago]. Library Faculty Publications.
• Slobin, D. I., Aksu, A. A. (1982). Tense, aspect and modality in the use of the Turkish Evidential. P.J. Hopper (Ed.), Tense-Aspect: Between Semantics and Prgamtics içinde (ss. 185-200). John Benjamins Publishing.
• Tekin, T. (1994). Türkoloji Eleştirileri. Doruk Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu.
• Thompson, S. A. (2003). Functional Grammar. W. Frawley (Ed.), Oxford International Encyclopedia of Linguistics içinde (ss. 53-56). Oxford University Press.
• Tosun, S., Filipović, L. (2022). Lost in translation, apparently: Bilingual language processing of evidentiality in a Turkish-English Translation and judgment task. Bilingualism: Language and Cognition, 25(5), 739-754.
• Tournadre, N., Lapolla, R. J., (2014). Towards a new approach to evidentiality: Issues and directions for research. Linguistics of the Tibeto-Burman area, 37. 240-263.
• Trudgill, P.W. (1999). Dialect contact, dialectology and sociolinguistics. Cuadernos de Filologia Inglesa, 8, 1-8.
• Ünal, E. (2018). Evidentials, Information Sources, and Cognition. A. Y. Aikhenvald (Ed.), The Oxford Handbook of Evidentiality içinde (ss. 175-184). Oxford University Press.
• Üzüm, M. (2019). Eski Anadolu Türkçesinde Epistemik Kiplik: Kısası Enbiya Örneği. Nobel Bilimsel Eserler.
• Üzüm, M. (2023) Dilbilgisel Kanıtsallık İşaretleyicilerinin Sözlükselleşmesi: Özbek Türkçesinde mishmish(lar). Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (57), 315-334.
• Üzüm, M. Demir, N. ve Polat, K. (2023a). Türkçe Dil Bilgisel Kanıtsalların Kurgusal Anlatıda Kullanımı ve İngilizceye Çevirisi. folklor/edebiyat-folklore&literature, 29(3)-115, 623-646.
• Üzüm, M., Demir N., Gökter Gençer, B. (2023b) Anadolu Ağızlarında -(y)IK ve -mIş Kullanımlarının Aktarımsallık Ulamında Ayırıcı Özellikleri. M. Durmuş, E. Bozok, vd. (Ed.), Çağdaş Türkolojinin İzinde (Prof. Dr. Süer Eker Armağan Kitabı) içinde (ss. 1129-1150). Grafiker Yayınları.
• van der Auwera, J., Plungian, V. A. (1998). Modality’s Semantic Map. Linguistic Typology, 2, 79-124.
• Wiemer, B. (2018). Evidentials and Epistemic Modality. A. Y. Aikhenvald (Ed.), The Oxford Handbook of Evidentiality (ss. 85-108). Oxford University Press.
• Willett, T. (1988). A cross-linguistic survey of the grammaticization of evidentiality. Studies in Language, 12(1), 51-97.
• Xu, Z. (2022). Pragmatic functions of evidentiality in diplomatic discourse: Toward a new analytical framework. Frontiers in Psychology, 13, 1-14.
• Yıldırım, F. (2006). Adana ve Osmaniye illeri ağızları I-II. Türk Dil Kurumu.
• Yıldırım, F. (2018). Bayırbucak Türkmen ağzı. Karahan Kitabevi.