Bozkır Taş İşçiliğinden Osmanlı Minyatürlerine Türk Düşünce ve Sanatı

Yıl 2019, Cilt: 4 Sayı: 1, 14 - 39, 26.06.2019

Haldun Eroğlu

Öz

Türk
tarihinin İslam öncesi dönemi için kullanılan bozkır tanımı devlet ve toplumsal
hayatın her yönünde olduğu gibi Türklerin sanatına da damgasını vurur. Dahası
İslam öncesi Türk sanatında önemli bir yer tutan taş içliği, toplumun kültür ve
geleneğinin oluşmasında önemli bir yer tutar. Bozkır Türklerinin göçebe
olmalarına ve bu münasebetle medeniyet meydana getiremediklerine yapılan atıf
her şey bir tarafa sanatsal ürünler ve özelikle taş işçiliği ve heykel
işlemeciliği ile reddedilebilir. Özelikle taş işçiliğine dair eldeki veriler -ki
özelikle taş yazıtlar ve etrafındaki arkeolojik buluntular- bunun kabul
edilemeyeceğinin göstergeleri arasında yer alır. Ne ki Türklerin İslamiyet’i
kabul edişleri, diğer bütün alanlarda olduğu gibi Türk düşünce ve sanatında da
köklü bir değişime yol açtığını göz önüne serer. İslam’ın sanat yorumu
etrafında şekillenen bu yeni anlayışın izleri, kendisini daha çok inanca dair
yapılar etrafında göstermektedir. Özellikle heykel ve heykelciliğe inanç
merkezli bir düşüncenin hâkim olması ve tasvirin yasaklanması, bu sanatın tam
anlamıyla ortadan kaybolmasına sebep olmuştur. Düşünce dünyasındaki değişimlere
paralel olarak kendisini gösteren bu zihinsel dönüşümün izleri özellikle
Cumhuriyet’in kuruluşuna kadar devam edecektir. Öte yandan Osmanlı minyatür
sanatının daha Uygurlar zamanına kadar giden arka planı Osmanlı örneğinde daha
ziyade hanedan merkezli, hükümdarı betimleyen bir sanat kolu haline dönüşerek
varlığını sürdürmüştür. Kaldı ki bazı minyatür örneklerinde düşünce ve sanat
ile inanç arasında yaşanan çelişkinin izlerini görmek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Sanat, taş işçiliği, bozkır, düşünce, inanç, minyatür

From Stonemasonry of Steppe to Ottoman Miniiature Art; Turkish Art and Thought

Öz

The definition of Nomad, which is used for
the pre-Islamic period of Turkish history, marks the art of Turks as well as in
every aspect of state and social life. Moreover, the stone drink, which has an
important place in the pre-Islamic Turkish art, has an important place in the
formation of the culture and tradition of the society. The reference to the
nomads of the Nomad Turks and their inability to bring about civilization can
be rejected by artistic products especially stone work and sculpture. In
particular, the available data on stone work - in particular stone inscriptions
and archaeological finds around it - are among the indicators that this cannot
be accepted. However, the fact that the Turks accept Islam has led to a
profound change in Turkish thought and art as in all other areas. The traces of
this new concept shaped around Islam's art interpretation reveals itself around
structures of faith. In particular, a belief-centered idea of ​​sculpture and
sculpture has been dominated and the prohibition of portrayal has led to the
complete disappearance of this art. The traces of this mental transformation,
which manifests itself in parallel with the changes in the world of thought,
will continue to until the foundation of the Republic. On the other hand, the
background of Ottoman miniature art, which dates back to the time of the
Uighurs, has continued to exist in the Ottoman example by becoming a
dynasty-centered and an artistic arm that depicts the ruler. Moreover, in some
examples of miniature, it is possible to see the traces of the contradiction
between thought and art and belief.

Anahtar Kelimeler

Art, stone work, steppe, thought, belief, miniature

Kaynakça

• AND, Metin, Osmanlı Tasvir Sanatları I: Minyatür, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2014. ASLANAPA, Oktay, Türk Sanatı, İstanbul 1989. AYDENİZ, Hüsnü, “Din-Sanat İlişkisine Gelenekselci Bir Yaklaşım (Seyyid Hüseyin Nasr Örneği)” İslam ve Sanat, Tartışmalı İlmi Toplantı. (07-09 Kasım 2014 Antalya), (İstanbul 2015). BİNARK, İsmet, “Türklerde Resim ve Minyatür Sanatı” Vakıflar Dergisi, Sayı XII, (1978). BİNGÖL, Yüksel, “İslam ve Modern Sanat” İslam ve Sanat, Tartışmalı İlmi Toplantı. (07-09 Kasım 2014 Antalya), (İstanbul 2015). COŞKUN, İbrahim; “İslam Sanatının Gelişmesini Engelleyen Kelâmî Yorumlar” İslam ve Sanat, Tartışmalı İlmi Toplantı. (07-09 Kasım 2014 Antalya), (İstanbul 2015). ÇORUHLU, Yaşar, Türk Mitolojisinin Anahatları, İstanbul 2002. EROĞLU, Haldun, “İslam Öncesi Dönem Türk Kültüründe Taş İşçiliğinin Yeri ve Önemi” Bilge, Sayı:46-47, 2005. ______, “Orhon Bölgesi (Vadisi) ve yazıtları ile İlgili Birkaç Söz”, Atatürk Kültür Merkezi, Bilge Dergisi, Sayı 43, (Kış 2004). ______, Osmanlılar Yönetim ve Strateji, Bilge Kültür Sanat yay. İstanbul 2018. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman), 4. Kitap, İstanbul 2011. GÖMEÇ, Sadettin, “Balbalların Peşinde”, Türk Kültürü, 39/462, (Ankara 2001). http://www.tdk.gov.tr İbn Haldun, Mukaddime, (çev. Zakir Kadiri Ugan), c. I, MEB yay., İstanbul 1989. İNAL, Güner, Türk- İslam Minyatür Sanatı (Başlangıçtan Osmanlılara Kadar) Ankara 1976. KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Boğaziçi yay. İstanbul 1993. KİRİLEN, Gürhan, Sarı Irmağın Kıyısında Türk Heykeller (721-724), Gece Kitaplığı, Anakara 2017. KONAK, Ruhi, “Osmanlı Minyatür Sanatçılığında Padişah Portreciliğinin İlk Örnekleri ve Geleneğe Katkıları” Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/5 Ankara Spring 2013. KUZUOĞLU Remzi- GÖKÇEK, Gürkan, “2003 Yılı Bilge Kagan Anıt Mezar Kazısı”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Kırgızistan/Bişkek 2005. LİGETİ, Lajos, Bilinmeyen İç Asya, (çev. Saadettin Karatay) Türk Dil Kurumu yay. Ankara 1986. MAHİR, Banu; Osmanlı Minyatür Sanatı, İstanbul 2005. Moğolistan’daki Türk Anıtları Projesi, 2001 Yılı Çalışmaları, TİKA yayınları, Ankara 2003. ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, TDK yay. Ankara 1994. PİŞGİN, Yasin, “Din-Sanat İlişkisi Bağlamında Dinî Tecrübenin Sanat Ruhuna Etkisi”, İslam ve Sanat, Tartışmalı İlmi Toplantı. (07-09 Kasım 2014 Antalya), (İstanbul 2015). RASONYI, Laszlö, Tarihte Türklük, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yay. Ankara 1988. STRZYGOWSKİ, Josef, “Türkler ve Orta Asya Sanatı Meselesi”, Eski Türk Sanatı ve Avrupa’ya Etkisi, (yazanlar Josef Strzygowski, H. Glück ve Fuat Köprülü Türkçeye çev. Cemal Köprülü), İş Bankası Kültür yay. tarihsiz. TARTI, Nevzat, “Sanat ile Dinin Bazı Ortak Yönleri Hakkında Bir Deneme”, İslam ve Sanat, Tartışmalı İlmi Toplantı. (07-09 Kasım 2014 Antalya), (İstanbul 2015). TEKİN, Talat; Orhun Yazıtları, TDK yay. Ankara 1988. URAZ, Murat; Türk Mitolojisi, İstanbul 1994. YUVAL, Noah Harrari; Hayvanlardan Tanrılara Sapiens, İnsan Türünün Kısa Bir Tarihi (Çev. Ertuğrul Genç), Kolektif Kitap, İstanbul 2015.