TAMGA YAZI İLİŞKİSİ VE TÜRK KAĞANLIK YAZITLARINDA TAMGAÇILAR

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 187 - 202, 28.12.2023

Oder Kutluer

https://doi.org/10.56252/turktarars.1387896

Öz

Tamgalar Türklerin dünyayı algılama ve anlamlandırma biçimlerinde kullanılan ve tüm yönleri ile önemli bir kimlik unsurudur. Tamgalarla ilgili araştırmalarda birçok durumlarda Tamgaların Türk yaşamında geçirmiş olduğu evrelere dikkat edilmemektedir. Bu da Tamgaların farklı dönemleri için yapılan yorumlarda bir sıra uyumsuzluklara ve anokronizmalara sebep olmaktadır. Araştırmada ilk olarak Tamgaların Türk kültür hayatındaki yeri ve geçirdiği üç ayrı evredeki anlamları örnekler üzerinden ele alınmıştır. İkinci aşamada Tamgalarla ilişkili olan Tamgaçı mesleği ve onun Türk yaşamındaki yeri üzerinde durulmuştur. Bengi taşlarda geçen birçok adlar, tanımlamalar günümüzde yeni anlamları ile farklı şekillerde kullanılmaktadır. Bu sözcüklerden biri de yazıtlarda geçen “Tamgaçı” ifadesidir. Kelime, Türk Kağanlık yazıtlarında kullanıldığı dönemden günümüze kadar kullanılsa da, zaman içerisinde yerine göre farklı anlamları ifade etmiştir. Bunun sebebi de “Tamgaçı” sözcüğünün kökünü oluşturan “Tamga” kelimesinin Türkler arasında zamanla yazıyı ifade etmemesinden kaynaklanmaktadır. Tamga, Türkler arasında yazı olarak kullanımdan kaltığı için, Tamgaçılık da buna bağlı olarak yazı ile ilgili işleri icra eden meslek grubunu ifade eden bir kelime olmaktan çıkmış, yakın ve farklı anlamlar kazanmıştır. Türkbilim araştırmalarında “Tamgaçı” sözcüğü genel olarak “mühürdar, nişancı” şeklinde yorumlanmaktadır. Ancak bu açıklama kelimenin geçirdiği üçüncü evredeki anlamı üzerinden yapıldığını düşündüğümüz bir yaklaşımdır. İleri sürdüğümüz fikirler içerisinde “Tamgaçı” sözcüğünün Türk Kağanlık yazıtlarında kullanıldığı ve söz konusu dönemdeki anlamı üzerine yapılan geleneksel yoruma itiraz edilmiş, Türk Kağanlığı zamanındaki sosyal ve kültürel hayatına uygun özgün anlamı ortaya çıkarımaya çalışılmıştır. Bunu yaparken “Tamgaçı” sözcüğünün yazılı metinlerde ilk kullanıldığı yer olan Türk Kağanlık yazıtlarında ne anlamda kullanıldığı ve bir meslek grubu olarak Tamgaçıların hangi işleri icra ettikleri meselesi üzerinde durulacaktır. Aynı zamanda “Tamgaçı” sözcüğünün geçtiği ilgili metinlerin bağlamı incelenecek, yazıtlarda geçen diğer mesek grubu adlarının Tamgaçı mesleği ile olan bağlılığı dikkate alınacaktır. “Tamgaçı” sözcüğünün anlamlandırılması doğrudan dönemin Türkçesi ve yazıtlarda ifade edilen sosyal yapı dikkate alınarak yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tamga, Damga, Tamgaçı, Türk Kağanlığı, Türk yazısı

Kaynakça

• Акишеф, K., Курган Иссык, Москва, Искусство, 1978.
• Аманжолов, А. С, История и Теория Древнетюркского Письма, Алматы, Мектеп, 2003.
• Alimov, R., Tanrı Dağı Yazıtları-Eski Runik Türk Yazıtları Üzerine Bir İnceleme, Kömen Yayınları, Konya, 2014.
• Alizade, O., VI.-VIII. yy. Türk Kağanlık Yazıtlarında Türk Kimliği, Kutlu Yayınevi, İstanbul 2022.
• Donuk, A., Eski Türk Devletlerinde İdarî, Askerî Ünvan ve Terimler, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1988.
• Duran, R., “Motiflere Dönüşmüş Türk Damgaları-Geometrik Motiflere Farklı Bir Bakış”, Akdeniz Sanat Dergisi, Cilt, 13. Sayı, 23. s. 679-698.
• Dîvânu Lugât’t-Türk, Haz., A. B. Ercilasun, Z. Akkoyunlu. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2015.
• Ergin, M., Orhun Abideleri. Boğaziçi Yayınları, 45. Baskı. İstanbul, 2011.
• Kıdırali, D., Babayar, G., Türk Bengü Taşı: Şiveet Ulaan Damgalı Anıtı, Uluslararası Türk Akademisi, Astana, 2015.
• Karatayev, O., Janıbekova, K., “Damgalar ve Onların İşlevleri (Fonksiyonlar)”, TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2016 Yıl: 4, Sayı: 8, s. 163-179.
• Ölmez, M., “Eski Türk Yazıtlarında Yabancı Öğeler”, Türk Dilleri Araştırmaları, 9/ 1999, s. 59-65.
• Rəcəbov, Ə. & Məmmədov, J., Orxon-Yenisey Abidələri, Yazıçı Yayınları, Bakı, 1993.
• Sertkaya, O. F., “Eski Türkler Okur Yazar mıydı?”, Göktürk Devletinin 1450. Kuruluş Yıldönümü-Sempozyum Bildirileri, Yeni Avrasya Yayınları, Ankara, 2001, s. 23-37.
• Seyidov, M., Börü, Kutlu Yayınevi, İstanbul, 2021.
• Tekin, T., Orhon Yazıtları. Yıldız Dil ve Edebiyat Dizisi: 1, İstanbul, 2003.
• Toprak, F., “Defter-İ Cengiz-Nāme’e Boy Nişanları ve Damgalar”, Turkic Studies- International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkic or Turkic, Volume 6/1 Winter 2011, s. 555-574.
• Tezcan, M., “Eski Türklerde Damga”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, 1990.
• Ольховский, В. С., Историко-археологический альманах, No: 7, Армавир, 2001.
• Яценко, С. А. & Смагулов, Е. А., Знаки Городищ Чача. Тамги Доисламской Центральной Азии, Ответственный Научный Редактор: Р.Х. Сулейманов, Самарканд, 2019.
• Васильев, Д. Д., Графический фонд памятников тюркской рунической письменности азиатского ареала, Москва, 1983.
• Кызласов, И. Л., Рунические Письмемности Евразийских Степей, Российская Академия Наук Институт археологии. «Восточная литература», Москва, 1994.