TÜRK-İSLAM MEDENİYETİNİN KÜLTÜR ŞEHRİ: GAZNELİLER DÖNEMİ BELH’İN SANAT VE MİMARİ YAPILARI

Yıl 2023, Cilt: 8 Sayı: 2, 143 - 159, 28.12.2023

Abdullah Mohammadi

https://doi.org/10.56252/turktarars.1392144

Öz

Belh, Horasanın tarihi bir şehir olmasının yanında bölgenin medeniyet, siyaset, bilim, kültür, ticaret ve diyanet merkezleri olmuştur. Belh insanlık için gerekli olan her türlü gelişmeye ev sahipliği yaptığını günümüze kadar ulaşan bilgiler doğrultusunda anlaşılmaktadır. Belh’in jeopolitik öneminden dolayı bu bölgede kurulan bütün devletler için vazgeçilmez bir yer olmuştur. Bu nedenle Belh şehri medeniyetlerin beşiği ve merkezi haline gelerek bölgede kurulan bütün medeniyetler Belh’i sahiplenmişlerdir.
Belh şehrinin kuruluşu ve isimlendirilmesi ile ilgili farklı bilgiler mevcuttur. Bölgede yapılan kazı çalışmalarından anlaşıldığı üzere, Belh şehrinin kuruluşu milattan önce 2000’li yıllara kadar geri gitmektedir. Şehrin isimlendirilmesi ile ilgili bilgiler de farklı olmuştur. Belh şehri, Buhdi, Bahter, Belah, Berh, Ta-hia ve Belhika isimleri ile anılmıştır.
Türk-İslam medeniyetinin merkezlerinden biri olan Horasan bölgesinde kurulan en önemli devletlerden biri Gazneliler devletidir. Gazneliler Horasan, Maveraünnehir ve kuzey Hindistan’da hakimiyet kurarak bölgenin İslamlaşmasına katkıda bulunmuşlardır. Gazneliler Horasan bölgesinde yer alan Belh şehrinin stratejik öneminden dolayı bu şehri ikinci başkent olarak kullanmışlardır. Dolayısıyla Gazneliler döneminde Belh’te geliştirilen el sanatları ve birçok mimari yapılar mevcuttur. Ancak Gazneliler döneminde yapılan eserlerin ana malzemesi kerpiç ve ahşap olduğundan dolayı bu eserlerin çoğu yıkılmış ya da tamamen tahrip olmuşlardır. Bu çalışmada, Belh’te Gaznelilerin kaybolan mirasını tarihi belgeler ışığında ortaya çıkararak Gazneliler döneminde Belh’te geliştirilen el sanatları ve mimari yapılar incelenmeye çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Afganistan, Türk-İslam Medeniyeti, Belh, Sanat, Mimari

Kaynakça

• Ansari, Sultan Mohammad, Coğrafiyayi Belh, C.I, Balkh 1370.
• __________, Vijegihayi Coğrafiyayi-i ve Tarihi Belh, Kabil 1386.
• Arnold, T.W., İntişar-ı İslam Tarihi, Çev. Hasan Gündüzler, Ankara 1982.
• Azimi, Abdulaziz, Belh Der Seddehayi Tarih, Afganistan 1368.
• Beyhaki, Ebul Fazıl Muhammed Hüseyin, Tarih-i Beyhaki, Tas: Ali Feyyaz, Tahran 1384. Bilinitsky, A., Horasan ve Maveraünnehir, çev. Perviz Vercavend, Tahran 1371.
• Dehkhoda, Ali Akbar, Lugat Name Dehhuda, Tahran 1334.
• El-Belazuri, Fütühu'l-Büldan, Çev. Mustafa Fayda, Ankara 2002.
• El-Cüzcani, Minhac-ı Sirac, Tabakat-ı Nasıri, Menhaç Sıraç, Kabil 1342.
• El-Hâkim, El-Nişaburi, Tarih-i Nişabur, Tahran 1341.
• El-İsfahani, Ebu Abdullah, Tarih-u sini Müluki’l-Arz ve’l-Enbiya, Beyrut (?).
• Emini, Seyit M. A., Kronoloji Vekaye ve Havadis-i Tarihi Der Afganistan, C. I, Tahran 1378.
• Firdevsi, Abu’l Kasım, Şehname-yi Firdevsi, Tashih, Jol MOL, Tahran 1375.
• Gahgadayi, Hafez Nor Mohammad, Tarih-i Mezar-i Şah-i Evliya Vakı-i Belh, Balkh 1385.
• Ghaforov, Babajan, Tajikan, C.I, çev. Jalaluddin Siddiqi ve Roshan Rahman, Kabil 1984.
• Gıbb, Hamilton A. Roskeen, Orta Asya’da Arap Fetihleri, çev. H. Kurt, Ankara 2005.
• Gubar, Mir Gulam Mohammad, Afganistan Der Mesir-i Tarih, Tahran 1376.
• __________, Coğrafiyayi Tarihi-i Afganistan, Kabil 1384.
• Habibi, Abdulhay, Coğrafya-yı Tarih-i Afganistan, (?).
• __________, Tarih-i Afganistan Ba’d Ez İslam, Tahran 1363.
• __________, Yaddaştha der Tarih-e Sanayi-i Afganistan, (?).
• Hovandşah, Mir Hovand Seyit Burhaneddin, Tarih-i Ravzatü’s-Safa, Tahran 1339.
• İbn-i Balkhi, Fars Name, Matbuat-ı Fars, Şiraz 1921.
• İqbal, Abbas, Divan-i Belh, Tahran 1344.
• Jalali, Gulam Jeylani, Gazne ve Gazneviyan, Kabil, 1351.
• Kazvini, Mustufi, Tarih-i Güzide, Tahran 1364.
• Kohzad, Ahmed Ali, Asar-i Mimari-yi Asr-i Gazneviyan Der Horasan, 1338.
• Makdisi, Ebu Abdullah, Ahsanet-Takasim Fi Marifat’il-Akalim, Tahran 1361.
• Meftah, Elhame, Coğrafiyayi Tarihi Belh ve Ceyhun ve Masfat-e Belh, Tahran 1376.
• Merçil, Erdoğan, Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara 1989.
• Nevşad, Vech-i Tesmiye-i Belh, Ariyana dergisi,15/8, Kabil, 1967.
• Öztürk Mürsel, “Mevlana’nın Yaşadığı Zamana Kadar Belh’in Kültürel Durumu”, Uluslararası Mevlâna Bilgi Şöleni, Kültür Bakanlığı, Ankara 2000.
• Rahin, Seyit Mahdum, Dakiki Name, Kabil 1382.
• Razi, Hashim, Avesta, Tahran 1363.
• Sarıçam, İbrahim -Seyfettin Erşahin, İslam Medeniyeti Tarihi, Ankara 2003.
• Sutude, Menuçehr, Hudud’ul-Alem, Tahran 1362.
• Taberi, İhsan, Ebu Fazl Beyhaki ve Camiayi Gaznevi, Almanya 1390.
• Vaiz-i Balkhi, Fazail-i Belh, çev. Abdullah M. Balkhi, edi., A. Habibi, İran 1350.
• Vali-yi Balkhi Mahmud, Bahru’l-Asrar Fi Manakıba’l-Ahbar, British Library kütüphanesi, no: I. O. Islamic, el yazması, varak, 310a, 1040.
• Valvi, Mahdi Rahmani-Mansur Çağatayi, Tarih-i Ulemayi Belh, C.I, Mashad 1383.
• __________, Tarih-i Ulemayi Belh, C.II, Mashad 1383.
• Yakubi, Ahmed b. İshak, Tarih-i Yakubi, çev. Mohammad İ. Ayeti, C. I, Tahran 1382.
• Yemin, Mohammad Huseyin, Afganistan-i Tarihi, Kabil, 1380.
• Yezdani, Huseyin Ali, Pejuheşi Der Tarih-i Hazaraha, C. I, Mashad 1332.
• Yıldız, Hakkı Dursun, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. II, İstanbul 1992.