The Place And Importance Of Gurban Gali Halidi’s Work Named Tevârih-i Hamse-i Şarkî In Turkish Culture And Historical Studies

Yıl 2025, Cilt: 10 Sayı: 1, 27 - 43, 26.06.2025

Nizameddin Tuğrul

https://doi.org/10.56252/turktarars.1659178

Öz

This study is about the place of the work of ethnographer, historian, linguist and religious scholar Gurban Gali Halidi(Kurban Ali Halidi), named Tevârih-i Hamse-i Şarki in Turkish culture and history research. The author, who was one of the Turkestan intellectuals, was born in the late 19th century and traveled a lot due to his father's commercial affairs and his own curiosity and interest. In these travels, he presented very important information about Turkestan, Europe, Ottoman, China and Russia in this voluminous work called Tevârih-i Hamse-i Şarki. The work includes information in many areas such as cultural and intellectual structure, genealogies, literature, folklore, history, etymology, geography, events affecting the Turks and especially Kazakhstan, politics, religion and economy. Moreover, this work called Tevârih-i Hamse-i Şarki, written in a period when the Turkish language tended to become common, constitutes a good example of the period. It is also important in terms of showing the perspective of the people of Turkestan towards Tsarist Russia and how Russia's authoritarian regime was shaken after the Russo-Japanese War.

Anahtar Kelimeler

Gurban Gali Halidi , Tevarih-i Hamse-i Sharki , Turkestan , Russo-Japanese War , Middle Hordes Kazakhs

Gurban Gali Halidî’nin Tevârih-i Hamse-i Şarkî Adlı Eserinin Türk Kültürü ve Tarihi Araştırmalarında Yeri ve Önemi

Öz

Bu çalışma etnograf, tarihçi, dil-bilimci ve din âlimi Gurban Gali Halidî’nin(Kurban Ali Halidî) Tevârih-i Hamse-i Şarkî adlı eserinin Türk kültürü ve tarihi araştırmalarındaki yeriyle ilgilidir. Türkistan aydınlarından olan yazar, 19.yüzyılın sonlarında doğmuş, babasının ticarî işlerinden ve kendi merak ve ilgisinden dolayı pek çok seyahat gerçekleştirmiştir. Bu gezilerinde Türkistan’a, Avrupa’ya, Osmanlı’ya, Çin’e ve Rusya’ya dair çok önemli bilgileri, Tevârih-i Hamse-i Şarkî adlı bu hacimli eserinin içerisinde sunmuştur. Eser, kültürel ve fikrî yapı, şecereler, edebiyat, folklor, tarih, etimoloji, coğrafya, Türkleri ve özellikle Kazakistan’ı etkileyen olaylar, siyaset, din ve ekonomi gibi pek çok alanda bilgiyi bünyesinde barındırmaktadır. Bununla birlikte Türk Dili’nin ortaklaşma eğiliminde olduğu bir dönemde yazılan Tevârih-i Hamse-i Şarkî adlı bu eser dönemin iyi bir örneğini teşkil etmektedir. Ayrıca Türkistan halkının Çarlık Rusya’ya bakış açısını ve Japon-Rus savaşı sonrasında Rusya’nın otoriter rejiminin nasıl sarsıldığını göstermesi açısından da önem taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Gurban Gali Halidî , Tevârih-i Hamse-i Şarkî , Türkistan , Rus-Japon Savaşı , Orta Cüz Kazakları

Kaynakça

• Akçura, Yusuf, Türkçülük, Özdemir Basımevi, İstanbul 1978.
• Alpargu, Mehmet, “Türkistan Hanlıkları”, Türkler Ansiklopedisi, C. 8, 2002, s. 957-1045.
• Askeroğlu, Ayna, “Çarlık Rusya’sında Meşruti İdarenin Yapısı”, Tarih Okulu, Ocak-Nisan 2011, S. IX, s. 61-72.
• Barbaro, Giosafat, Doğu’ya Yolculuk-15.Yüzyılda Kıpçak Bozkırı, İran ve Doğu Anadolu’ya Seyahat, çev. Ayzer Güler, Kronik Yay., İstanbul 2022.
• Devlet, Nadir, Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi, TTK, Ankara 2014.
• Doğan, Orhan, Kazak Hanlığı’nın Çarlık Rusyası ve Cungarlarla İlişkileri, TTK, Ankara 2021.
• Duğlat, Mirza Haydar, Tarih-i Reşidi Geride Bıraktıklarımızın Hikayesi, çev. Osman Karatay, Selenge Yayınları, İstanbul 2019.
• Eberhard, Wolfram, Çin Tarihi, TTK, Ankara 1947.
• Gömeç, Sadettin Yağmur, “Kırgız Etnik Oluşumu ve Tarihlerinin İlk Devirleri”, Kökler Yay Çeken Kavimlerin Şafağı, Ötüken Yayınları, İstanbul 2021.
• Gündoğdu, Abdullah, “Kurban Gali Halidî'nin Tevârih-i Hamse-i Şarkî'sine Göre Kazaklar”, III. Uluslararası Türkoloji Kongresi, Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, Türkistan 2009.
• _______, “Gaspıralı İsmail Bey ve Türk Aydınlanması”, Türkiz, S. 17, 2012, s. 11-24.
• _______, “Şiban Han Sülalesi ve Özbek Ulusunun Teşekkülü”, Türkler Ansiklopedisi, c.8, Ankara 2002, s. 1046-1066.
• Hablemitoğlu, Necip, Gaspıralı İsmail, Birharf Yayınları, İstanbul 2006.
• Halidî, Gurban Gali, Tevârih-i Hamse-i Şarkî, Örnek Matbaası, Kazan 1910.
• Halidî, K. G., Kitab-ı Târih-i Cerîde-i Cedîde, Şincan Halk Neşriyatı, 1989.
• Halid, Kurbanali, Tevarih-i Hamse, Düzenleyen B. Tötenaev & A. Joldasov, Almatı-Kazakistan 1992.
• Hâlidî, K. K., Kitâb-ı Târih-i Cerîde-i Cedîde, Düzenleyen B. Gencal, TTK, Ankara 2013.
• İbragimov, C. K., “Târih-i Abu’l-Hayr-Hani”, Akademiya Nauk Kazakskoy SSR, Materialı Po İstorii Kazakskix Hanstv 15-18 Vekov, Alma-Ata 1969.
• Kalan, Ekrem, Cungar Hanlığı’nın Siyasi Tarihi, TTK, Ankara 2008.
• Karabörk, Kazım, Şecere-i Türk Üzerine Bir Sentaks Çalışması, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1995.
• Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi, TTK, Ankara 1987.
• _______, Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar, TTK, Ankara 2014.
• Maimaitiming, Maimaitiaili, İli Bölgesi ve Tarançiler(17-20.yüzyıllar), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2017.
• Maraş, İbrahim, Türk Dünyasında Dinî Yenileşme, Ötüken, İstanbul 2002.
• Şeyh Muhammed Bek b. Yar Muhammed b. Hoca Muhammed, Tarih-i Selatin-i Tatar Han, çev. M. Akif Erdoğru, Selenge Yay., İstanbul 2020.
• Togan, Zeki Velidi, Bugünkü Türkili(Türkistan) ve Yakın Tarihi, Enderun Yay., c.1, İstanbul 1981.
• Türkmen, İlker, “Kadimci-Ceditçi İkileminde Kaderci (Fatalistik) Düşünceye Bürünen Türkistan”, Karadeniz Araştırmaları, XXII/85, 2025, s. 138-160.
• Türkoğlu, İsmail, Rusya Türkleri Arasındaki Yenileşme Hareketinin Öncülerinden Rızaeddin Fahreddin, Ötüken, İstanbul 2000.
• Temir, Ahmet, Moğolların Gizli Tarihi, TTK, Ankara 2016.
• Topcu (Tuğrul), Nizameddin, Gurban Gali Halidî’nin Tevârih-i Hamse-i Şarkî Adlı Eserinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2019.
• Ünal, Fatih, “Tatar Alim Kurbanali Hacı Halidoğlu'nun Orta ve Güneydoğu Avrupa Seyehati”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 14, 2019, s. 95-115.
• Hekimoğlu, V. S. Fuat ve Abdıkalikov, Arman, “20.Yüzyıl Başlarında Kazan Türklerinde Basın-Yayın Faaliyetleri ve Ülfet Gazetesi”, İRTAD, S. 11, Aralık, 2023, s. 27-42.
• Yücel, Mualla Uydu, “Kalmuklar”, DİA, İstanbul 2001, XXIV, s. 267-268.