Hüseyniyye ve Behşemiyye’ye Göre Ma‘dûm’un Şeyiyyeti

Yıl 2020, Cilt: 29 Sayı: 1, 167 - 187, 25.06.2020

Mehmet Fatih Özerol

Öz

Mu‘tezile kelâmında ma‘dûm meselesi Allah’ın ilim sıfatı konusunun bir alt başlığı olarak ele alınmıştır. Behşemiyye ekolüne göre yokluk halindeki ma‘dûmun şey olma özelliği vardır. Dolayısıyla ma‘dûmun kendine özgü zâtı ve sıfatı bulunmaktadır. Behşemîlere göre kâdir tarafından varlığa getirilecek olan ma‘dûmun belirli ve bilinen/düşünülen bir şey olması gerekir. Yokluk dünyasındaki ma‘dûmun şey olması gerektiğini ileri süren Behşemîler, ma‘dûm hakkındaki bilginin varlık dünyasındaki nesnelerin bilgisi ile aynı olduğunu söylerler. Basra Mu‘tezile’sinin son dönemlerinde Behşemiyye ekolünden ayrışarak ortaya çıkan Hüseyniyye ekolü ise ma‘dûma şey denilemeyeceğini, bu nedenle ma‘dûmun zâtının ve vücûd sıfatının bulunmadığını iddia eder. Onlara göre bir şeyin varlığı, o şeyin zâtından ayrı bir özellik değildir. Çünkü bir şeyin zâtı ve vücûdu özdeştir. Hüseyniyye’ye göre ma‘dûm hakkındaki bilgi, insan zihninde ancak tasavvur halinde bulunur. İnsanlar öncelikle yapacakları fiiller (resim yapmak, yazı yazmak gibi) ile ilgili birtakım hükümleri zihinlerinde tasavvur ederler. İşte henüz gerçekleşmemiş tasavvur halindeki bu bilgi, ma‘dûmun bilgisidir. Zihinde tasavvur halinde bulunan ma‘dûm kâdir tarafından meydana getirilince, reel dünyada varlık vasfını kazanır. Böylelikle ma‘dûm varlığa gelme anında şey olma özelliğini elde eder ve tasavvur halindeki ma‘dûm bilgisi gerçek nesnel bilgiye dönüşür. 

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Hüseyniyye, Behşemiyye, Ma‘dûm, Şey

Kaynakça

• Alper, Hülya. “Yokluk Nedir? Seyfeddin El-Âmıdî’de Ma‘dûm Kavramı Üzerine Bir İnceleme”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2013), 33-58.
• Bağdadî, Abdülkâhir b. Tâhir et-Temîmî. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ. nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1995.
• Biçer, Ramazan. “Şahhâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/270. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Maḳālâtü’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfü’l-muṣallîn. nşr. Muhyiddin Abdülhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1990.
• Frank, Richard MacDonough. “Ma‘dûm ve Mevcud: Ebû Hâşim ve Taraftarlarının Öğretisinde Yokluk, Mevcut ve Mümkün”. çev. Aydın Özdemir, Din Felsefesi Açısından Mutezile Gelen-Ek-i Klâsik ve Çağdaş Metinler Seçkisi I. der. Recep Alpyağıl. (İstanbul: İz Yayıncılık, 2014), 737-756.
• Gimaret, Daniel. “Abu’l-Hosayn al-Basrî”. Encylopaedia Iranica. 1/322-324. London, Routledge and Kegan Paul 1985.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. Kelâmın Tümel Bir Disiplin Olarak İnşâsı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin Abdurrahim b. Muhammed. Kitâbü’l-İntiṣâr. nşr. Albert Nasrî Nâder. Beyrut: el-Matbaatü’l-Kâtulîkiyye, 1957.
• İbn Fûrek, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan. Mücerredü maḳālâti’ş-Şeyḫ Ebi’l-Ḥasen el-Eş‘arî, nşr. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrık, 1987.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasan b. Ahmed en-Necrânî. et-Teẕkire fî aḥkâmi’l-cevâhir ve’l-a‘râz. nşr. Sami Nasr Lutf - Faysal Büdeyr Avn. Kahire: Dârü’s-Sekâfe, 1975.
• İbn Metteveyh, Ebû Muhammed Hasan b. Ahmed en-Necrânî. Kitâbü’l-Mecmû‘ fi’l-Muḥîṭ bi’t-teklîf. Kâdî Abdülcebbâr’a izafetle nşr. J. J. Houben. 3 Cilt. Beyrut: el-Matba‘atü’l-Katûlikiyye, 1965.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddîn Mahmûd b. Muhammed el-Harezmî. Kitâbü’l-Fâ’iḳ fî uṣûli’d-dîn. nşr. Wilferd Madelung - Martin McDermott. Tahran: Iranian Institute of Philosophy - Institüte of Islamic Studies, Free University of Berlin, 2007.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddîn Mahmûd b. Muhammed el-Harezmî. el-Mu‘temed fî uṣuli’d-dîn. nşr. Wilferd Madelung - Martin McDermott. London: Al-Hoda, 1991.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddîn Mahmûd b. Muhammed el-Harezmî. Tuḥfetü’l-mütekellimîn fi’r-redd ‘ale’l-felâsife. nşr. Hassan Ansari - Wilferd Madelung. Tahran: Iranian Institute of Philosophy - Berlin: Institute of Islamic Studies Free University of Berlin, 2008.
• İlhan, Avni. “Ebû Hâşim el-Cübbâî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/146-147. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî fî ebvâbi’t-tevḥîd ve’l-‘adl (Fırâḳu gayrü’l-İslâmiyye). nşr. Mahmud M. el-Hudayrî. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî: et-Ta‘dîl ve’t-tecvîr. nşr. Mahmûd Muhammed Kâsım. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî: el-İrâde. nşr. George C. Anawati. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısrıyyetü’l-Âmme li’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’t-Tıba‘â ve’n-Neşr, 1962.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. el-Muġnî: el-Maḫlûḳ. nşr. Tevfîk et-Tavîl - Sâid Zâyid. Kahire: el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’t-Tıbâ‘a ve’n-Neşr, ts.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed el-Hemedânî. Müteşâbihü’l-Ḳur’ân. nşr. Adnan Muhammed Zerzûr. 2 Cilt. Kahire: Dârü’t-Türâs, 1969.
• Kaya, Veysel. İbn Sînâ’nın Kelâma Etkisi. İstanbul: Otto Yayıncılık, 2015.
• Koca, Muhammed Ali. Müteahhirûn Dönemi Eş‘ariyye Kelâmında Ma‘dûmun Şeyiyyeti ve Mâhiyetlerin Yaratılmışlığı Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Koloğlu, Orhan Şener. Mutezile’nin Felsefe Eleştirisi: Harezmli Mutezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Felsefeye Reddiyesi. Bursa: Emin Yayınları, 2010.
• Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Behşemiyye-İhşidiyye Çekişmesi: Kısa bir Tarihsel İnceleme”. Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 18/2, 285-298.
• Koloğlu, Orhan Şener. “İbnü’l-Melâhimî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ek 1/616-617. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Mânkdîm, Şeşdîv Ahmed b. Hüseyin b. Ebû Hâşim Muhammed el-Hüseynî el-Kazvînî. Ta‘lîḳ ‘alâ şerḥi’l-uṣûli’l-ḫamse. Şerḥu’l-uṣûli’l-ḫamse adıyla Kâdî Abdülcebbâr’a izafetle nşr. Abdülkerim Osmân. Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 1965.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevḥîd, nşr. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Necrânî, Takıyyüddîn Muhtâr b. Mahmûd el-Ucâlî. el-Kâmil fi’l-istiḳṣâ’ belaġanâ min kelâmi’l-ḳudemâ’. nşr. Seyyid M. eş-Şâhid. Kahire: Vizâretü’l-Evkâf, 1999.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn, nşr. Hüseyin Atay. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Özbalıkçı, M. Reşit. “Sîbeveyhi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/130-134. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Özerol, Mehmet Fatih. Mutezile’de Tevhid: Son Büyük Mutezilî İbnü’l-Melâhimî’nin Düşünce Sisteminde Tevhid, Bursa: Emin Yayınları, 2019.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed. Uṣûlü’d-dîn. nşr. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 2006.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer. İ‘tiḳādâtü firaḳı’l-müslimîn ve’l-müşriḳīn. nşr. Muhammed el-Mu’tasım-Billâh el-Bağdâdî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1986.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer. Muḥaṣṣalü efkâri’l-müteḳaddimîn ve’l-müte‘aḫḫirîn mine’l-‘ulemâ’ ve’l-ḥükemâ’ ve’l-mütekellimîn. nşr. Tâhâ Abdürraûf Sa’d. Kahire: Mektebetü’l-Külliyati’l Ezheriyye, ts.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer. er-Riyâżü’l-mûniḳa fî ârâ’i ehli’l-‘ilm. nşr. Es‘ad Cum‘a. Tunus: Merkezü’n-Neşri’l-Câmi‘î - Külliyetü’l-Âdâb ve’l-Ulûmi’l-İnsâniyye bi’l-Kayrevân, 2004.
• Râzî, Fahreddîn Muhammed b. Ömer. Me‘âlimü uṣûli’d-dîn. nşr. Semîh Dügaym. Beyrut: Dârü’l-Fikri’l-Lübnânî, 1992.
• Sâbûnî, Nureddin Ahmed b. Mahmud b. Ebû Bekr. el-Bidâye fî uṣûli’d-dîn. nşr ve trc. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1978.
• Schmidtke, Sabine, The Theology of al-Allame al-Hillî. Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1991.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülkerîm. el-Milel ve’n-niḥal. nşr. Muhammed Seyyid Kîlânî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 1975.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülkerîm. Nihâyetü’l-iḳdâm fî ‘ilmi’l-kelâm. nşr. Alfred Guillaume. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.
• Teftâzânî, Sa‘deddîn Mes‘ûd b. Ömer b. Abdullah. Şerḥu’l-‘akâ’idi’n-Nesefî. nşr. M. Adnan Dervîş. Beyrut: Mektebetü Dâri’l-Beyrûtî, 2005.
• Wolfson, H. Austryn, Kelâm Felsefeleri Müslüman-Hıristiyan-Yahudi Kelâmı. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2001.