The Practice of the Application of Four Madhhabs in the Mamluk Period in the Context of Legal Diversity

Yıl 2021, Cilt: 30 Sayı: 2, 443 - 471, 27.12.2021

Shahın Khanjanov

https://doi.org/10.51447/uluifd.927662

Öz

Following the formation of fiqh madhabs, Islamic States began to prefer these schools of law in the judicial field in terms of legal predictability and stability. Until the Mamluk period, states generally preferred a single madhab in the judicial field, while the Mamluks gave the same legal status to all four Sunni madhhabs and initiated a quadruple judicial system. Although many ideas have been put forward regarding the purpose of the application, we think the argument “providing legal flexibility and diversity” provides us with the most reasonable and strongest explanation among them. The conclusions we have obtained from the sources of ṭabaqāt, fiqh, fatāwā and uṣūl al-fiqh about the period, support this argument. This diverse judicial system initiated by the Mamluks, provided a broadness and convenience in the legal field for both the state and the people. That is to say, while state officials could choose the views and solutions they needed from each of the four madhhabs in the legal field, the public could apply to different madhhab judges through their own madhhab judges in terms of legal solutions, thus benefiting from the madhhabs width. In our article, in terms of forming a theoretical basis for the idea of legal width, the idea of intiqāl, which was on the rise at that time, was also emphasized and it was argued that this thought provided a theoretical basis for these practices in this period. Finally, in the article, the value of the understanding of the four-madhhab system applied during the Mamluk period in this direction is discussed in terms of today and it is stated that this will provide new contributions and expansions to today’s fiqh thought.

Anahtar Kelimeler

İslamic Law, The History of İslamic Law, Mamluks, Application of Four Sunni Madhhab, İntiqāl, Legal Diversity.

Hukuki Genişlik Bağlamında Memlükler Döneminde Tatbik Edilen Dört Mezhep Uygulaması

Öz

Fıkhi mezheplerin oluşumlarını takiben İslam devletleri yargısal alanda hukuki öngörüle-bilirlik ve istikrar açısından bu mezhepleri tercih etmeye başladılar. Memlükler dönemine kadar devletler, yargısal alanda tercihlerini genelde tek mezhepten yana kullanırlarken Memlükler, dört Sünnî mezhebe de aynı hukuki statüyü vererek dört mezhepli yargısal sistemi başlattılar. Bu uygulamanın amacına dair pek çok fikir ileri sürülmüş olup, biz makalemizde bunlardan “hukuki genişliği sağlama ve hukuki ihtiyaçları giderme” argü-manını öne çıkararak uygulamayı bu yönde okumaya çalıştık. Zira o döneme dair ulaştığı-mız bazı tarihi ve ilmi kayıtlar, uygulamayı açıklamada bu gerekçenin de bize makul ve doğru bir açıklama verebileceğini göstermektedir. Aşağıda geleceği üzere uygulamaya dair diğer açıklamaların haklılık paylarını teslim etmekle birlikte, biz makalemizde bu gerekçe-ler içerisinde pek üzerinde durulmayan “hukuki genişlik” gerekçesini desteklemeye çalışa-cağız. Nitekim döneme dair tabakat, fürû fıkıh, fetâvâ ve usûl-i fıkıh kaynaklarından ulaş-tığımız bazı sonuçlar, Memlüklerce başlatılan çok mezhepli yargısal sistemin, hem devlete hem de halka hukuki alanda bir genişlik ve kolaylık sağladığını bize göstermektedir. Şöyle ki, devlet yetkilileri hukuki alanda dört mezhebin her birinden ihtiyaç duydukları görüş ve çözümleri tercih edebilirlerken, halk da makalemizde tefvîż ismini verdiğimiz uygulamayla, mezhep kadıları aracılığıyla farklı mezhep kadılarına başvurabilmekte ve böylece mezhep-sel genişlikten faydalanabilmekteydi. Makalemizde hukuki genişlik düşüncesine teorik zemin oluşturması açısından o dönemde yükselişe geçen mezheplerarası intiḳâl düşüncesi üzerinde de durulmuş ve bu dönemde bu düşüncenin söz konusu uygulamalara teorik zemin sağladığı savunulmuştur. Son olarak makalede Memlükler döneminde uygulanan dört mezhepli sistemin bu yönde anlaşılmasının günümüz açısından değerine temas edil-mekte ve bunun günümüz fıkıh düşüncesine yeni katkılar ve açılımlar sağlayacağı ifade edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Tarihi, Memlükler, Fıkıh, Fıkıh Tarihi, Memlükler, Dört Mezhep Uygulaması, İntikâl, Hukuki Genişlik

Kaynakça

• Algül, Adnan. İzzüddîn b. Abdüsselâm’ın İslam Hukuk Bilimindeki Yeri ve Önemi. Gazian-tep: Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Âmidî, Seyfüddin Ali b. Muhammed b. Sâlim. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. nşr. Ömer b. Ali es-Selâmî. 5 Cilt. Riyad: Câmiatü İmam Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, 2012.
• Apaydın, H. Yunus. “Karâfî, Şehâbeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/394-401. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Arı, Abdüsselam. “Âlim Muhammed b. Hamza el-Aydınî el-Güzelhisârî’nin Taklid ve Mükrehin Talâkına Dâir Risalesi: Tahkik ve Tahlîl”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 27 (2016), 713-741.
• Arıkan, Adem. “Büyük Selçukluların Hanefîlere Destekleri ve Irak Selçukluları Sulta-nı Mesud’un Faaliyetleri”. Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmi Dergisi 5-6 (2008), 153-164.
• Atçıl, Abdurrahman. “Memlükler’den Osmanlılar’a Geçişte Mısır’da Adli Teşkilat ve Hukuk (922-931/1517-1525)”. İslam Araştırmaları Dergisi 38 (2017), 89-121.
• Ayaz, Fatih Yahya. “Memlük Sultan ve Emirlerinin Hanefîliğe Tutkunluğu Üzerine”. Kastamonu Üniversitesi 4. Şeyh Şaban-ı Veli Sempozyumu. ed. Cengiz Çuhadar - Mus-tafa Aykaç - Yusuf Koçak. 2/440-453. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Mat-baası, 2017.
• Aydın, Ahmet. “Taklid Kavramına Dair Tartışmalardan Biri Olarak Mezhepler Ara-sında İntikâl Meselesi”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2013/1), 9-40.
• Aydın, Mehmet Akif. Osmanlı Aile Hukuku. İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.
• Bâbertî, Ekmeleddin Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed. er-Rüdûd ve’n-nuḳūd şerḥu Muḫtaṣar İbnü’l-Hâcib. thk. Seyfullah b. Salih b. Avn el-Ömerî. 2 Cilt. Riyad: Mek-tebetü’r-Rüşd, 2005.
• Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/1-21. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Basuğuy, Bedrettin. “Selahaddin-i Eyyûbi Döneminde İlmi Hayat ve Dönemin Önde Gelen Alimleri”. I. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu Asos Congress Bildiri Kitabı. Elazığ: ASOS Yayınları, 2016. 566-584.
• Bedir, Murteza. Fıkıh Mezhep Sünnet. İstanbul: Dem Yayınları, 2. Basım, 2017.
• Bezer, Gülay Öğün. “Zengîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/268-272. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Bezzâzî, Hâfîzüddîn Muhammed b. Muhammed. el-Fetâva’l-Bezzâziyye. thk. Mahmûd Matracî. Diyubend: Mektebetü’l-İttihad, ts.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. Muġīs̱ü’l-ḫalḳ fî iḫtiyâri’l-eḥaḳ. Kahire: el-Matbaatü’l-Mısriyye, 1934.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdülaziz ed-Dîb. Katar: y.y., 1399.
• Çekiç, Ayşe. “Selçuklulardan Eyyûbîlere Sünnî-İslam Devlet Siyasetinde Mısır’ın Yeri ve Önemi”. Ortaçağ Araştırmaları Dergisi 1 (Aralık 2018), 119-138.
• Çelik, Mehmet – Yaşar, Şükran – Duygu, Zafer. “Selçuklular’ın Devlet-Ümmet Bütün-lüğünü Sağlama Projesinin İkinci Ayağı: Medrese-Tekke Uzlaşmasını Sağlama ve Türkmen Oymaklarını İslamlaştırma Politikası”. II Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu: Selçuklularda Bilim ve Düşünce Bildiriler. ed. Mustafa De-mirci - Ali Temizel - M. Ali Hacıgökmen - Sefer Solmaz. Konya: Selçuklu Beledi-yesi Yayınları 2013. 4/315-329.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Muhammed. Taḳvîmü’l-edille fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Dihlevî, Şah Veliyyullah. İḳdü’l-cîd fî aḥkâmi’l-ictihâd ve’t-taḳlîd. el-Mektebetü’l-Eşrefiyye, ts.
• Duman, Soner. İbn Teymiyye’nin Fıkıh Düşüncesi. İstanbul: Beka Yayınları, 2018.
• Ekinci, Abdullah. “Selçuklular’ın İslam Dünyasındaki Heterodoks Hareketlerle (İs-maili-Karmati) Mücadelesi”. I Uluslararası Selçuklu Sempozyumu: Selçuklu Siyasi Tarihi (Bildiriler). haz. Metin Hülagü, Abdulkadir Yuvalı, Ali Aktan, Erhan Yoska, Muhittin Kapanşahin. Ankara: Türk Tarih Kurumu 2014. 1-24.
• Erol, Burak Gani. “Memlüklerde Dört Mezhep Başkadılıklarının Kuruluşu ve İşleyi-şi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 87 (Güz 2018), 73-87.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Menḫûl min taʿlîḳāti’l-uṣûl. nşr. Muhammed Hasan Heyto. Beyrut - Dımaşk: Darü’l-Fikri’l-Muâsır, 1998.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustaṣfâ min ʿilmi’l-uṣûl. thk. Hamza b. Züheyr Hafız. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1413.
• Güzelhisârî, Mustafa Hulûsi. Menâfiʿu’d-deḳāʾiḳ fî şerḥi Mecâmiʿi’l-ḥaḳāʾiḳ. İstanbul: Matbaa-yi Âmire, 1308.
• Ibrahim, Ahmed Fekry. School Boundaries and Social Utılıty ın İslamic Law: The Theory and Practice of Talfīq and Tatabbuʿ al-Rukhaṣ ın Egypt. Washington DC: The Gradua-te School of Arts and Sciences of Georgetown University, Doktora Tezi, 2011.
• İbn Abdüsselâm, İzzeddin. Kitâbü’l-Fetâvâ. Beyrut: Daru’l-Marife, 1986.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Şerḥu ʿuḳūdi resmi’l-müftî = Hanefî Mezhebinde Fetva Usûlü. thk. ve trc. Sırrı Fuat Ateş. Konya: Çimke Basım Yayın, 2017.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdullah Şemseddin. et-Taḳrîr ve’t-taḥbîr. 3 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 2. Basım, 1983.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. ed-Dürerü’l-kâmine fî aʿyâni’l-mi’eti’s̠-s̠âmine. nşr. Muhammed Abdulmuid Dân, Haydarabad: Meclisu Dâirati’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1972.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Ali el-Askalânî. Refʿu’l-iṣr ʿan ḳuḍâti Mıṣr. thk. Ali Muhammed Ömer, Kahire: el-Mektebetü’l-Hanci, 2010.
• İbn İyâs, Zeynüddîn Muhammed b. Şehâbüddîn. Bedâʾiʿu’z-zühûr fî veḳāʾiʿi’d-dühûr. thk. Muhammed Mustafa. 5 Cilt. Kahire: el-Heyʾetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1984.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ebî Bekr. İʿlâmü’l-muvaḳḳıʿîn. çev. Pehlül Düzenli. [ed. ve haz.] Muhammed Enes Topgül. 4 Cilt. İs-tanbul: Pınar Yayınları, 2013.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddin Muhamed b. Abdülvâhid. et-Taḥrîr fî uṣûli’l-fıḳh. Kahire: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1351.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddin Muhamed b. Abdülvâhid. Fetḥu’l-ḳadîr li’l-ʿâcizi’l-faḳīr. Kahire: Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1970.
• İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî, Ebû Amr Takıyyüddin Osman. Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî, thk. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkādir. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1986.
• İbnü’ş-Şıhne, Seriyyüddîn. Tafṣîlü ʿiḳdi’l-ferâʾid bi-tekmîli Ḳaydi’ş-şerâʾid. Diyubend: Vakfü’l-Medeni el-Hayri, 1422.
• İsnevî, Cemâleddin Abdürrahîm b. el-Hasen. Nihâyetü’s-sûl fî şerḥi Minhâci’l-uṣûl. 4 Cilt. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, ts.
• Jackson, Sherman. “The Primacy Of Domestic Politics: İbn bint al-Aʿazz and The Establishment of The Four Chief Judgeships in Mamluk Egypt”. JAOS 115 (1996), 52-65.
• Kādîhan, Ebü’l-Mehâsin Fahreddin. Fetâvâ Ḳāḍîḫân. thk. Sâlim Mustafa el-Bedrî. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Kahraman, Abdullah – Karataş, Nizamettin. “İbnü’l-Hümâm’ın Mezhebine Muhalif Bir Görüşü: Menfaatlerin Tazmini Meselesi”. Kocaeli İlahiyat Dergisi 2 (Aralık 2017), 43-70.
• Kalaycı, Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn. Ṣubḥu’l-aʿşâ fî ṣınâʿati’l-inşâʾ. 12 Cilt. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1922.
• Karadaş, Cağfer. “Selçukluların Din Politikası”. İstem 2 (2003), 95-108.
• Karâfî, Şehâbeddin. Nefâʾisü’l-uṣûl fî şerḥi’l-Maḥṣûl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. 9 Cilt. Mekke: Mektebetü Nizar Mustafa el-Bâz, ts.
• Karâfî, Şehâbeddin. Şerḥu tenḳīḥi’l-fuṣûl. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, 2. Basım, 1993.
• Karaman, Hayreddin. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 1999.
• Kaya, Eyyüp Said. “Mâlikî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/519-535. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kaya, Süleyman. “Osmanlı Tatbikatında Tek Mezhebe Bağlılık”. Rahmet ve Çatışma Bağlamında İslam Mezhepleri (Uluslararası Sempozyum-Bildiriler). ed. Halit Çalış - Ali Bayer - Duran Ali Yıldırım. Karaman: İslami İlimler Derneği Yayınları, 2017. 105-120.
• Kırmastî, Yusuf b. Hüseyn. el-Vecîz fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdüllatif Hassan. Kahire: Da-rü’l-Hüdâ li’t-Tıbâa, 1984.
• Koca, Ferhat. “Mezhep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/537-542. Ankara: TDV Yayınları. 2004.
• Little, Donald P. “A Fourteenth-Century Jerusalem Court Record Of A Divorce Hea-ring”, Mamluks and Ottomans. ed. David J. Wassertein - Ami Ayalon. London: Rout-ledge Studies, 2006. 66-85.
• Makrîzî, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddin Ahmed. el-Mevâʿiẓ ve’l-iʿtibâr bi-ẕikri’l-ḫıṭaṭ ve’l-âs̱âr. thk. Eymen Fuad Seyyid. 4 Cilt. London: Al-Furqan İslamic Heritage Foun-dation, 2013.
• Makrîzî, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddin Ahmed. es-Sülûk li maʿrifeti düveli’l-mülûk. nşr. Muhammed Abdülkadir Ata. 5 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Medfûn, Sâlih. ʿAvnü’l-ḥükkâm ʿalâ faṣli’l-aḥkâm = Ḳaydü’ş-şerâʾid ve naẓmü’l-ferâʾid: Şerḥu Manẓûmeti’l-İmâm İbn Vehbân. thk. Mervan Muhammed eş-Şear, Beyrut: y.y., 1994.
• Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fuṣûlü’l-bedâyiʿ fî uṣûli’ş-şerâyiʿ. thk. Muhammed Hasan İsmail. 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn ve ʿumdetü’l-müftîn. 11. Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslami, 3. Basım, 1991.
• Nielsen, Jorgen S. “Sultan al-Zahir Baybars and The Appointment of Four Chief Qādis, 663/1265”. Studia İslamica 60 (1984), 167-176.
• Ocak, Ahmet. “Selçuklular Döneminde Şii-Sünnî İlişkisi”. Erdem Atatürk Kültür Mer-kezi Dergisi 23. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1996, 401-418.
• Ocak, Ahmet. “Şii-Sünnî Ekseninde Selçukluların Hicaz Politikası”. Selçuklu Tarihi ve Tarihçiliğinin Temel Meseleleri, ed. M. Ali Hacıgökmen - Muharrem Kesik - Osman Kunduracı - Sefer Solmaz - Zehra Odabaşı. Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2019. 747-763.
• Özen, Şükrü. “Kādılkudât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/77-82. Ankara: TDV Yayınları. 2001.
• Pezdevî, Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm Ali b. Muhammed. Uṣûlü’l-Pezdevî = Kenzü’l-vüṣûl ilâ maʿrifeti’l-uṣûl. Karaçi: Mir Muhammed Kitibhane-i Merkez-i İlm ve Edeb, ts.
• Rapaport, Yossef. “Legal Diversity İn The Age Of Taqlīd: The Four Chief Qāḍīs Under The Mamluks”. İslamic Law and Society 10/2 (2003), 210-228.
• Safedî, Salâhaddin Halil b. İzziddîn. el-Vâfî bi’l-vefeyât. nşr. Ahmet el-Arnaût - Musta-fa et-Türkî. 8 Cilt. Beyrut: y.y., 2000.
• Sehâvî, Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman. eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-ḳarni’t-tâsiʿ. 12 Cilt. Beyrut: Daru’l-Cîl, 1992.
• Semhûdî, Nûreddin Ali b. Abdullah. el-ʿİḳdü’l-ferîd fî aḥkâmi’t-taḳlîd. Beyrut: Darü’l-Minhac, 2011.
• Sevgili, Mehmet Macit. “Selahaddin Eyyûbi’nin Fıkhi Faaliyetleri Bağlamında Sünnî Akideyi Yayma Çabası-Kürtlerin Şâfiîleşmesindeki Rolü”. Uluslararası Selahaddin Eyyubi Sempozyumu Bildirileri. ed. Necati Sümer - Ahmet Aktaş. İstanbul: Beyan Yayınları, 2017. 2/355-368.
• Seyyid Bey. Usûl-i Fıkıh Medhal. haz. Selçuk Camcı. İstanbul: Işık Akademi Yayınları, 2011.
• Seyyid, Rıdvan. “Mukaddime”. Tuḥfetü’t-Türk fîmâ yecibü en yuʿmele fi’l-mülk. mlf. Necmeddin et-Tarsûsî. 6-59. thk. Rıdvan Seyyid. Beyrut: Merkezu İbnü’l-Erzak li-Dirâsâti’t-Türâsi’s-Siyâsî, 2012.
• Simâvî, Şeyh Bedreddin. Câmiʿu’l-fuṣûleyn: Yargılama Usulüne Dair. ed. H. Yunus Apaydın. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2012.
• Sinanoğlu, Abdülhamit. “Selçuklular Döneminde Mezhep Mücadeleleri Arasında Mutezile’nin Konumu”. II Uluslararası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Sempozyumu: Selçuklularda Bilim ve Düşünce Bildiriler. ed. Mustafa Demirci - Ali Temizel - M. Ali Hacıgökmen - Sefer Solmaz. Konya: Selçuklu Belediyesi Yayınları 2013. 2/283-298.
• Sübkî, Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali. Muʿîdü’n-niʿam ve mübîdü’n-niḳam. Beyrut: Mües-sesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1986.
• Sübkî, Tâceddin Abdülvehhâb b. Ali. Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. nşr. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv - Mahmud Muhammed et-Tanâhî. 10 Cilt. Kahire: İsa el-Bâbî el-Halebî, 1964.
• Sübkî, Takıyyüddin - Sübkî, Tâceddin. el-İbhâc fî şerḥi’l-Minhâc. thk. Şaʿbân Muham-med İsmail. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1981.
• Şahin, Osman. İslam Hukukunda Fetva Usûlü. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Şener, Mehmet. “İbnü’l-Hümâm’ın İlmi ve Fıkhi Yönü”. Kemaleddin İbn-i Hümâm’ın Hayatı, Eserleri ve İlmi Kişiliği (Sempozyum Tebliğleri). Sivas: Kemaleddin İbn-i Hü-mam Vakfı Yayınları, 1993. 21-24.
• Şeşen, Ramazan. Sultan Baybars ve Devri. İstanbul: İSAR Yayınları, 2009.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ bi-meḥâsini men baʿde’l-ḳarni’s-sâbiʿ. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Tan, Oğuzhan. “Dört Parçalı Tek Sünnî Mezhep “Dört Hak Mezheb”in Kurumsal ve Kuramsal Kristalleşmesi”. Journal of İslamic Research 29/2 (2018), 310-330.
• Tarsûsî, Necmeddin. Tuḥfetü’t-Türk fîmâ yecibü en yuʿmele fi’l-mülk. thk. Rıdvan Sey-yid. Beyrut: Merkezu İbnü’l-Erzak li-Dirâsâti’t-Türâsi’s-Siyâsi, 2. Basım, 2012.
• Turan, Abdulkadir. “Nureddin Mahmud Zengi Devri’nde (541-569/1146-1174) İlmiye Sınıfı”. Journal of İslamicjerusalem Studies 18/3 (2018), 35-50.
• Van Leeuwen, Richard. Bir Osmanlı Şehri Şam: Vakıflar ve Şehir. çev. H. Ebru Aksoy. İstanbul: Küre Yayınları, 2012.
• Winter, Michael. “The Judiciary of Late Mamluk and Early Ottoman Damascus: The Administrative, Social and Cultural Transformation of The System”, ed. Stephan Conermann. History and Society During The Mamluk Period (1250-1517). 192-209. Göt-tingen: Bonn University Press, 2014.
• Yalçın, Mehmet Fatih. “Joseph H. Escovitz, The Office Of Qādi Al-Qudāt İn Cairo Under The Bahri Mamluks, Klaus Schwarz Verlag, Berlin 1984”. Sakarya Üniversitesi İlahi-yat Fakültesi Dergisi 15/28 (2013), 285-289.
• Yalçın, Mehmet Fatih. Bahri Memlüklerde Dımaşk Kâdılkudatları. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Yaman, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakül-tesi Yayınları, 2017.
• Zehebî, Şemseddin Muhammed b. Ahmed. Beyânü zaġli’l-ʿilm ve’ṭ-ṭaleb. thk. Muham-med b. Abdullah. Dımaşk: Dârü’l-Meymene, 2013.
• Zerkeşî, Bedreddin Muhammed b. Bahâdır. el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. nşr. Ab-dülkādir Abdullah el-Ânî. 6 Cilt. Kuveyt: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şüûni’l-İslamiyye, 2. Basım, 1992.
• Zeylaî, Osman b. Ali. Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ şerḥu Kenzi’d-deḳāʾiḳ. 6 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Kübrâ el-Emîriyye Bulak, 1314.