The Architects, Artists, and Stonemasons in Stone Decoration in Medieval Georgian Religious Architecture

Year 2025, Issue: 22, 119 - 150, 30.06.2025

Fitnet Celep , Ayşe Denknalbant Çobanoğlu

https://doi.org/10.23897/usad.1624821

Abstract

The development and evolution of stone decoration in early Georgian religious architecture are most effectively traced to the Middle Ages. Extraordinary examples of high-quality stonework can be found in the region of the Tao-Klarjeti Kingdom and in some parts of Georgia, where the Georgian Middle Ages flourished, particularly in the 10th century. Unfortunately, there is limited information available on the architects, artists, and stonemasons responsible for the remarkable and distinguishable buildings in this region. The obtainable sources providing detailed information about these groups are limited to a few chronicles, construction inscriptions, prayer inscriptions, and the names of artists engraved on the facades of the buildings and the images of masters and artists seen on the facades. This study aims to attain detailed information about the architects, artists, and stonemasons involved in stone decoration in medieval Georgian religious architecture by examining the material data and available sources. Within this context, the study reviews old written sources, inscriptions on the facades of the buildings, and images depicting the craftsmen and artists. By analyzing sources in English, Georgian, and Russian, the study arrives at conclusions on the subject. Based on the examination of these sources, no information was found about the ethnic origins, educational background, and professional organization of the architects, artists, and craftsmen; however, it was understood that this group consisted of clergy, local, and itinerant craftsmen and apprentices. The study also discovered that there was a clear hierarchy within this group and that they stood out thanks to their high social status, titles, and religious identities. Additionally, they had similar clothing styles, which reflected their positions within the Medieval Georgian tradition.

Keywords

architect , artist , Georgian religious architecture , Middle Ages , stonemason , stone decoration

Orta Çağ Gürcü Dini Mimarisinde Taş Bezemede Mimar, Sanatçı ve Taş Ustalarının Yeri

Abstract

Gürcü dini mimarisinde erken dönemlerde görülen taş bezemenin gelişimi ve değişimi en iyi şekilde Orta Çağ aralığında izlenmektedir. Özellikle 10. yüzyılda Gürcü Orta Çağı’nın yaşandığı Tao-Klarceti bölgesi ve Gürcistan topraklarının bir bölümünde, yüksek kalitede taş işçiliğinin görüldüğü olağanüstü yapı örnekleri ile karşılaşılmaktadır. Ancak söz konusu bölgede sanatsal özellikleri ile ön plana çıkan yapıların; mimarı, sanatçısı ve taş ustaları hakkında çok az bilgi elde edinilmektedir. Bu gruplar hakkında ayrıntılı bilgi elde edinilmesine olanak sağlayan kaynaklar, birkaç kronik ile yapı üzerinde yer alan inşa kitabeleri, dua yazıtları ve yapı cephelerine kazınan sanatçı isimleri ile cephelerde karşılaşılan usta ve sanatçı görüntüleri ile sınırlıdır. Bu çalışmada, elde edilen maddi veriler ve kaynaklar detaylı olarak incelenerek, Orta Çağ Gürcü dini mimarisinde taş bezemede görev alan mimar, sanatçı ve taş ustaları hakkında detaylı bilgiye ulaşılması hedeflenmiştir. Bu kapsamda eski yazılı kaynaklar, yapı cephelerinde yer alan yazıtlar ile usta ve sanatçıları tasvir eden görseller incelenmiş, konu ile ilgili İngilizce, Gürcüce ve Rusça kaynaklara başvurularak nihai bir sonuca varılmak istenmiştir. Araştırmamızda söz konusu olan bu kaynaklar incelendiğinde mimar, sanatçı ve ustaların, etnik kökenleri, eğitim durumları ve mesleki örgütlenmeleri hakkında herhangi bir bilgiye ulaşılamamış ancak, bu grubun din adamları, yerli ve gezici ustalar ile çıraklardan oluştuğu anlaşılmıştır. Ayrıca kendi aralarında bir hiyerarşinin olduğu, yüksek sosyal statüleri, unvanları ve dini kimlikleriyle ön plana çıktıkları ve benzer giyim tarzına sahip oldukları tespit edilmiştir.

Keywords

Orta Çağ , Gürcü dini mimarisi , taş bezeme , mimar , sanatçı , taş ustası

References

• Aladashvili, N.(1977). Монументальная скульптура Грузии, Фигурные рельефы V—XI веков (Gürcistan'ın Anıtsal Heykeli. “5. – 11. yüzyıllara ait figürlü rölyefler”), Москва: Издательство Искусство.
• Aytekin, O.(1996). Artvin’deki Mimari Eserler (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Bayram, F. (2003). Bir 10. yüzyıl Elyazmasına Göre Rahip Grigol Handzta'nın Gezi Güzergahındaki Manastırların Mimarisi (Doktora tezi). Erişim Adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Bayram, F.(2005). Artvin’deki Gürcü Manastırlarının Mimarisi, İstanbul: Ege Yayınları.
• Beridze, V.(1955). Samtskhis Khurotmodzghvreba, XIII-XVI Sauk’uneebi, Tbilisi: Sakartvelos SSR Metsnierebata Ak’ademiis Gamomtsemloba. [სამცხის ხუროთმოძღვრება, XIII-XVI საუკუნეები] [Samtskhe Mimarisi, 13.-16. Yüzyıllar]
• Beridze, V.(1967). Dzveli Kartveli Ost’at’ebi: khurotmodzghvrebi, mkhat’vrebi, okromch’edlebi da k’aligrapist’ebi, Tblisi: Soviet Georgia Pub. [ძველი ქართველი ოსტატები : ხუროთმოძღვრები, მხატვრები, ოქრომჭედლები და კალიგრაფისტები] ,[Eski Gürcü ustalar: mimarlar, ressamlar, kuyumcular ve hattatlar].
• Beridze, V.(1974). Dzveli Kartuli Hurotmodzğvreba, Tbilisi: Gamomtsemloba Khelovneba. [ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება], [Eski Gürcü mimarisi]. Chitişvili, N. (2021). General Overview of the Three-dimensional Architectural Models as Acroteria in Medieval Georgia, Studia Ceranea 11, s. 531-548.
• Djobadze, W.(1992). Early Medieval Georgian Monasteries in Historic Tao, Klarjet’i, and Šavšet’i, Germany: Franz Steiner Verlang Stuttgart.
• Eastmond, A.(2011). Messages, Meaning and Metamorphoses: The İcon of the Trasfiguration of Zarzma, A. Lymberopoulou (Ed.), İmages of the Byzantine world- visions, messages and meanings (p.57-82). Routledge: Ashgate Pub.
• Gagoshidze, G. (1984). XIII s-is Darbazuli Ek’lesia Kvemo Kartlıdan, İst’oriis, Arkeologiis, Etnograpiisa da Khelovnebis ist’ori Seria, 4, 116-136. [XIII ს-ის დარბაზული ეკლესია ქვემო ქართლიდან][Kvemo Kartli'den 13. yüzyıl Salonlu Kilise (Darbazuli Eklesia)]
• Gambaşidze, G.(1971). Ingushetis Krist’ianul Ek’lesiebshi (“Tkhaba-Erdi“ da “Elbi-Erdi“) Chat’arebuli Arkeologiuri K’vleva-Dziebis Angarishi. A.Apakidze, G. Gobedişvili, A. Kalandadze & G. Lomtatidze (Ed.), Arkeologiuri K’vleva-Dzieba Sakartveloshi 1969 Ts’els (p.104-108). Tbilisi.[ინგუშეთის ქრისტიანულ ეკლესიებში („თხაბა-ერდი“ და „ელბი-ერდი“) ჩატარებული არქეოლოგიური კვლევა-ძიების ანგარიში, არქეოლოგიური კვლევა-ძიება საქართველოში 1969 წელს] [İnguşetya'daki Hıristiyan kiliseleri ("Tkhaba-Erdi" ve "Elbi-Erdi") Üzerine Arkeolojik Araştırma Raporu, 1969'da Gürcistan'da Arkeolojik araştırma]
• Gamq’relidze, D.(2014a). Leont’i Mroveli (The Lives of the Georgian Kings), S. Jones (Ed.), Kartlis Tskhovreba A History of Georgia (13-76).Tbilisi: ARTANUJI Publishing.
• Gamq’relidze, D.(2014b). Juansher Juansheriani (The Life of Vakht’ang Gorgasali), S. Jones, (Ed.), Kartlis Tskhovreba A History of Georgia (p.77-134). Tbilisi: ARTANUJI Publishing.
• Giviaşvili, I.(2005). The Zegani (Zaki) Church For the History of Triconch Type in Georgian Architecture (Doktora Tezi, G. Chubinashvili Institute of The History of Georgian Art, Tiflis). Erişim adresi: https://khiflorenz.academia.edu/IreneGiviashvili.
• Giviaşvili, I.(2019). Parkhali, Pravoslavnaja ėnciklopedija (C.LIV, p. 665-668). Moscow:Cerkovno-Naučnyj Centr. [Пархали. Православная энциклопедия], [Parhali, Ortodoks ansiklopedisi].
• Gomelauri, I. (1976). Ertats’mindis T’adzris Arkit’ekt’ura, Tbilisi: Sakartvelos SSR Rebata Ak’ademia.[ერთაწმინდის ტაძრის არქიტექტურა] [Ertasminda Katedrali'nin Mimarisi]
• Hoştaria, D., Natlişvili, N. & Tumanişvili, D.(2012). Master Builders in Medieval Georgia, Tbilisi: George Chubinashvili National Research Centre For Georgian Art History and Heritage Preservation. [მშენებელი ოსტატები შუა საუკუნეების საქართველოში ], [Ortaçağ Gürcistan'ında usta inşaatçılar].
• Hoştaria, D.(2012). Medieval Architectural Design and Building Process According to the Sculptural Images in Korogo Church. R. Ousterhout, R. Holod & L. Haselberger (Ed.) Masons at Work: Architecture and Construction in the Pre-Modern World (p.1-9). USA: Center for Ancient Studies, University of Pennsylvania, Philadelphia.
• Hoştaria, D.(2021). Builders of the Churches of Tao-Klarjeti: Some Preliminary Notes. I. Giviaşvili & F. Akder (Ed.). The Georgian Kingdom and Georgian Art Cultural Encounters in Anatolia in Medieval Period (s.113-121). İstanbul: Koç university press.
• Hoştaria, D.(2023). Medieval Georgian Churches A Concise Overview Of Architecture, Tbilisi: Artanuji Publishing.
• Kadiroğlu, M. (1989). Doğu Anadolu’da IX-XI. Yüzyıl Manastır Toplulukları İşhan Manastırı (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kadiroğlu, M. (1997). Gürcü mimarlığı ve sanatı, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi (C: 2, s.731-733). İstanbul, Yapı-Endüstri Merkezi Yayınları.
• Kadiroğlu, M.& İşler, B.(2010). Gürcü Sanatının Ortaçağı, Ankara: Bilgin Kültür Sanat Dağıtım Yayınları.
• Khundadze, T. (2009). Images of Historical Persons in Georgian Architectural Sculpture of the Middle Ages 6th through 11th century. P. Skinner& D. Tumanişvili (Ed.), Vakhtang Beridze 1st International Symposium of Georgian Culture Georgian Art in the Context of European and Asian Cultures (p.152-158). Tbilisi: Petite publishing house.
• Korkut, T. (2016). Artvin Ve Erzurum İllerindeki Bagratlı Dönemi Hıristiyan Dini Mimarisinde Taş Bezeme, (Doktora Tezi). Erişim adresi: https://acikbilim.yok.gov.tr/handle/20.500.12812/707709
• Korkut, T. (2019). Tao-Klarceti bölgesi Hristiyan dini mimarisi plastik bezemelerinde orans duruş geleneği. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, 43, 44-56.
• Merçule, G.(1903). Zitie Sviatogo Giorgija Khanztijskogo (Marr, N.Trans.). Petersburg: Tipografi ya Imperatorskoy Akademii nauk Publ. [ЖИТІЕ СВ. ГРИГОРІЯ ХАНДЗТІЙСКАГО], [Handzte’li Aziz George'un Hayatı].
• Özkan, H.(2010). Öşkvank Manastırı, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Takaişvili, E. (1909). Khristianskiye pamyatniki, Materialy po arkheologii Kavkaza, sobrannyye ekspeditsiyami Moskovskogo arkheologicheskogo obshchestva: Vypusk XII. Moscow: Printing house of G. Lissner and D. Sobko.[Христианские памятники, Материалы по археологии Кавказа, собранные экспедициями Московского археологического общества : Выпуск XII],[Hristiyan Anıtları, Moskova arkeoloji topluluğunun keşif gezileri tarafından toplanan Kafkasya arkeolojisine ilişkin materyaller: Sayı XII].
• Takaişvili, E. (1952). Arkheologicheskaya ekspeditsiya 1917-go goda v yuzhnyye provintsii Gruzii, Tbilisi Publishing House of the Academy of Sciences of the Georgian SSR. [Археологическая экспедиция 1917-го года в южные провинции Грузии], [1917 Yılında Gürcistan’ın Güneyinde yapılan arkeolojik araştırmalar].
• Vachnadze, N. (1975). Smrap’ion Zarzmelis Tskhovreba Rogorts Saist’orio Ts’karo. Tbilisi: Tbilisi.University Press. [სმრაპიონ ზარზმელის ცხოვრება როგორც საისტორიო წქარო], [Tarihi bir şahsiyet olarak Smrapion Zarzmeli'nin hayatı]. Winfield, D.( 1968). Some Early Medieval figure sculpture from North-East Turkey. Journal of the Warburg and Courtauld Instıtutes, 31, 48.
• Yazar, T.(2018). Tao- Klarceti Mimarlığında taş bezeme, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 3, 303-397.
• Zakaraia, P. (1990). Kartuli Khurotmodzghvreba: XI-XVIII ss., Tbilisi: Gamomtsemloba Ganatleba. [ქართული ხუროთმოძღვრება: XI-XVIII სს.] [Gürcü Mimarisi: XI-XVIII Yüzyıllar]
• http://maps.nekeri.net
• https://atinati.com
• https://angi.ge/saparis-monasteri/
• https://ambrolauriskhma.ge/357239/
• https://caucasianculture.blog/2020/03/09
• http://www.saunje.ge/index