The Reflection and Transformation of the “Finite Universe” Concept in Painting from the Middle Ages to the Early Renaissance

Year 2025, Issue: 19, 526 - 556, 30.09.2025

Ahmet Doksanoğlu

https://doi.org/10.47994/usbad.1630869

Abstract

The concept of space in painting has historically played a decisive role in shaping the stylistic and period-specific characteristics of visual art. In pre-Enlightenment intellectual thought, space was regarded as an abstract, formless entityan external reality existing independently of human presence. This worldview is distinctly reflected in the spatial constructs of medieval painting. Notably, the "finite universe" models proposed by Aristotle and Plato laid the groundwork for a representation of space that was static, symbolic, and hierarchically ordered. However, from the 13th century onward, transformations in painting practices signaled a departure from this intuitive and anthropo-independent spatial perception. This shift enabled space to be reconceived not merely as a symbolic plane but as an extension suggesting physical reality. In the 14th century, the gradual dissolution of medieval traditions brought about profound changes in thematic expression, in the relationship between space and extension, and in the perception of representation and reality itself.The interaction between figures and space was no longer confined to flat, symbolic depiction. Artists increasingly situated objects and figures within coherent spatial environments, referencing the physicality of the real world. As a result, the systematic application of perspective principles gained prominence. From the 17th century onward, European painters began to employ diagonal and spiral linear compositions with growing frequency, thereby softening or disrupting the overt geometric structure of the picture plane.Thus, tracing the historical evolution of the spatial concept in painting offers a critical theoretical lens through which to examine human centered representation, the shifting dynamics of visual culture, and the intellectual underpinnings of Medieval and Early Renaissance art.

Keywords

Perception of Space , Medieval Art , Early Renaissance Painting

Orta Çağ’dan Erken Rönesans’a Sınırlı Evren Düşüncesinin Resim Sanatına Yansıması ve Dönüşümü

Abstract

Resim sanatında mekân olgusu, tarih boyunca dönemsel ve üslupsal niteliklerin kavranmasında belirleyici bir unsur olagelmiştir. Aydınlanma Çağı öncesi düşünsel süreçte mekân; soyut, biçimsiz ve insanın varoluşundan bağımsız bir dış gerçeklik olarak ele alınmıştır. Bu yaklaşım, Ortaçağ resimlerindeki mekân kurgusunda da açıkça görülmektedir. Özellikle Aristoteles ve Platon’un “sınırlı evren” anlayışı, resim sanatında mekânın durağan, simgesel ve hiyerarşik bir düzen içerisinde temsiline temel oluşturmuştur. Ancak 13. yüzyılda resim sanatında gözlemlenmeye başlayan değişimlerle birlikte, sezgisel ve insandan bağımsız mekân algısı görülmeye başlanmıştır. Bu kırılma, mekânın yalnızca sembolik bir düzlem değil; aynı zamanda fiziksel gerçekliği ima eden bir uzam olarak ele alınmasına imkân tanımıştır. 14. yüzyılda Ortaçağ geleneğinin çözülmesiyle birlikte, ele alınan temaların ifade biçiminde; mekân-uzam ilişkisinde ve temsil ile gerçeklik algısında önemli değişimler yaşanmıştır. Resimlerde figür ile mekân arasındaki ilişki artık iki boyutlu sembolizmle sınırlı kalmamış; sanatçılar nesne ve figürlerin uzamdaki konumuna dair daha gerçekçi göndermelerde bulunmuşlardır. Bu doğrultuda perspektif kurallarının sistemli biçimde uygulanmasına önem verilmiştir. 17. yüzyıldan itibaren ise Avrupa resminde, yüzeyin geometrik yapısını gizlemek amacıyla diyagonal ve spiral çizgisel kurgular yoğun biçimde kullanılmaya başlanmıştır. Resim sanatında mekân olgusunun tarihsel dönüşümünü incelemek; insan merkezli temsil anlayışını, görsel kültürdeki değişimi ve Ortaçağ ile Erken Rönesans resim sanatının düşünsel arka planını anlamak açısından önemli bir düşünsel zemin oluşturur.

Keywords

Mekân Algısı , Ortaçağ sanatı , Erken Rönesans resmi

References

• Aristoteles. (2019). Fizik (A. Uluç, Çev.). Alfa Yayınları.
• Baysal, M. A. (2021). Resim sanatında deformasyon. Urzeni Yayınevi.
• Bazin, G. (1998). Sanat tarihi. Sosyal Yayınlar.
• Bolay, S. H. (1986). Aristo metafiziği ile Gazâlî metafiziğinin karşılaştırılması. Millî Eğitim Gençlik ve Spor Bakanlığı Yayınları.
• Bozdoğan, B., & Senek, B. (2021). Modern coğrafi düşüncede mekân ve yer kavramlarının teorik temelleri üzerine bir değerlendirme. Coğrafya Dergisi – Journal of Geography, 43, 177–195. https://doi.org/10.26650/JGEOG2021-892074
• Cevizci, A. (2002). Felsefe sözlüğü. Paradigma Yayınları.
• Eco, U. (2016). Ortaçağ estetiğinde sanat ve güzellik (A. Altınay, Çev.). Can Yayınları.
• Eyüboğlu, S., & İpşiroğlu, Ş. M. (2013). Avrupa resminde gerçeklik duygusu. Hayalperest Yayınları.
• Gombrich, E. H. (2015). Sanat ve yanılsama (B. Güçlü, Çev.). Remzi Kitabevi.
• Hisarlıgil, B. B. (2008). Martin Heidegger’de “mekân” düşüncesi: Hermeneutik-fenomenolojik bir yaklaşım. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 25(1), 23–34.
• Krausse, A.-C. (2005). Rönesans’tan günümüze resim sanatının öyküsü. Literatür Yayıncılık.
• Lefebvre, H. (2014). Mekânın üretimi (S. Savaş, Çev.). Sel Yayıncılık.
• Marie, D., & Talon-Hugon, C. (2021). Michel Foucault, Manet–Velázquez ve estetik modernizm (S. Onaran, Çev.). İletişim Yayınları.
• Merleau-Ponty, M. (2019). Göz ve tin (A. Cemal, Çev.). Metis Yayınları.
• Usta, G. (2020). Mekân ve yer kavramlarının anlamsal açıdan irdelenmesi. The Turkish Online Journal of Design, Art and Communication, 10(1), 25–30. https://doi.org/10.7456/11001100/003
• Üngür, E. (2011). Mekân kavramının disiplinler arası tarihsel değişimi üzerinden mimarlık ve mekân ilişkileri [Yüksek lisans tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi]. İTÜ Akademik Arşiv. https://polen.itu.edu.tr/bitstreams/e66ad742-4429-4de6-a937-7814127896ea/download