Mes‘ûdî’nin Tarihyazıcılığında Bir İstitrat Örneği Olarak Abbâsîler ile Bizans Arasındaki Esir Mübadeleleri

Yıl 2022, Cilt: 38 Sayı: 38, 55 - 80, 01.10.2022

Zeynep Kaya Ünal

https://doi.org/10.56361/usul.1162492

Cited By: 1

Öz

Mes‘ûdî’nin ahbâr alanında günümüze ulaşan iki eseri bulunmaktadır. Müellifin tarih yazımında ahbâr, tüm ilimlerin kendisinden çıktığı ana membadır. Dolayısıyla siyasetten felsefeye, edebiyattan kültüre oldukça geniş bir sahayı kapsamaktadır. Bu sebeple Mes‘ûdî, “her bâbda başlıkta zikredilmeyen konulara” da yer verdiğini belirtmiştir. Ancak bunu gerçekleştirmek için, konu başlıklarıyla ilişkili meselelerin ele alınmasını mümkün kılacak bir üsluba ihtiyaç vardır. Mes‘ûdî bu ihtiyacı, edebiyat sahasında bir anlatı unsuru olan istitrâtı (ara söz) tarih yazıcılığına dahil ederek karşılamış; bu sayede ilgili gördüğü konuları metnin içerisine yerleştirmiştir. İstitrât vesilesiyle hem otobiyografik bilgilere yer verme hem de biyocoğrafya, sosyo-kültürel unsurlar, felsefî meseleler gibi pek çok konuyu içine alan kapsamlı bir metin inşa etme imkânına kavuşmuştur. Fakat müellifin üslubunda istitrâtın görevi bununla sınırlı değildir. Zira Mürûcü’z-zeheb’de bölümlerin içinde kullanılan istitratlar, et-Tenbîh vel’l-işrâf’a gelindiğinde bizzat bölüm olarak sunulabilmektedir. Abbâsîler ile Bizans arasındaki esir değişimlerini inceleyen ara söz de böyledir. Bu makalede Mes‘ûdî’nin istitrât kullanımının seyrini takip etmek için; öncelikle müellifin bu üsluba sıklıkla yer verdiği eseri Mürûcü’z-zeheb’deki örneklerden hareketle, mezkûr usulü hangi amaçlarla kullandığına dikkat çekilecektir. Akabinde esir mübadelelerini inceleyen et-Tenbîh ve’l-işrâf’taki bölüm, söz konusu metodun gelişimi bağlamında değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihçiliği, Mes‘ûdî, et-Tenbîh ve’l-işrâf, İstitrat, Esir Mübadeleleri

ذكر الأفدية بين العباسية والبيزنطية كمثال الاستطراد في كتابة التاريخ المسعودي

Öz

للمسعودي كتابان باقيا حتى يومنا هذا في مجال الأخبار. في كتابة تاريخ المسعودي، فإن الأخبار هي المصدر الرئيسي الذي يستخرج منه كل علم. لذلك، فهو يغطي مجالًا واسعًا جدًا من السياسة إلى الفلسفة، ومن الأدب إلى الثقافة. لهذا السبب، ذكر المسعودي أيضًا "أنه يأتي في كل باب مما ذكرناه من أنواع العلوم وفنون الأخبار والآثار ما لم تأت عليه تراجم الأبواب". ولتحقق ذلك، هناك حاجة إلى أسلوب يجعل من الممكن تعامل مع القضايا المتعلقة بتراجم الموضوعات. وقد راح المسعودي هذه الحاجة بتضمين الاستطراد، وهو عنصر سردي في مجال الأدب، في التأريخ. وبهذه الطريقة، وضع الموضوعات التي رأى أنها ذات صلة بالنص الأصلي. بمناسبة الاستطراد أتيحت له الفرصة التضمين معلومات السيرة الذاتية وإنشاء نص شامل يغطي العديد من الموضوعات. ومع ذلك، فإن مهمة الاستطراد في أسلوب المؤلف لا تقتصر على هذا. لأن يمكن عرض الاستطرادات المستخدمة في أبواب مروج الذهب باب تاما في التنبيه والإشراف. مثال هذا الاستطراد الذي يفحص الفدية بين العباسيين والبيزنطيين. في هذا المقال، لمتابعة مسار استخدام المسعودي للاستطراد، أولاً، سيتم الإشارة إلى الأغراض التي استخدمها بهذه الطريقة، بناءً على الأمثلة الموجودة في المروج. بعد ذلك، سيتم تقييم القسم الذي يدرس تبادل الأسرى في التنبيه في سياق تطوير هذا الأسلوب.

Anahtar Kelimeler

كتابة التاريخ الإسلامي, المسعودي, التنبيه والإشراف, الاستطراد, الأفدية

Captive Exchanges Between Abbasid Caliphate and Byzantium as an Example of Digression in al-Mas‘ûdî's Historiography

Öz

al-Mas‘ûdî has two works that have survived in the field of akhbar. In his historiography, akhbar is the main source from which all sciences emerge. Therefore, it covers a wide field. For this reason, al-Mas‘ûdî stated that he included "subjects that are not mentioned in the title in every chapter". However, to achieve this, there is a need for a style that will make it possible to deal with the issues related to the headings. al-Mas‘ûdî met this need by including digression (istitrat), which is a narrative element in literature, in historiography. In this way, he placed the relevant subjects in the text. However, digression’s task in his style is not limited to this. Because the digressions used in the chapters in Murûj al-dhahab, can be presented as a section when it comes to al-Tanbîh wa al-ishrâf. The digression that examines the captive exchanges between the Abbasids and Byzantium is such. In this article, to follow Mas‘ûdî’s use of digression, firstly, it will be pointed out for what purposes he used the aforementioned method, based on the examples in Murûj. Subsequently, the section examining the exchange in al-Tanbîh will be evaluated in the context of the development of the method.

Anahtar Kelimeler

Islamic Historiography, al-Mas‘ûdî, al-Tanbîh wa al-ishrâf, Digression, Captive Exchanges

Kaynakça

• Avcı, Casim. İslâm-Bizans İlişkileri (610-847). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
• Avcı, Casim. “Rum”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/212-15. 2008.
• Avcı, Casim. “Sugûr”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/473-74. 2009.
• Bilgili, Ali Sinan. “Tarsus”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/111-14, 2011.
• Brockelmann, Carl. “al-Mas’ûdî”. The Encyclopaedia of Islam. ed. M. Th. Houtsma ve A. J. Wensick vd., 3/403-4. Leiden: Brill, 1936.
• Brockelmann, Carl. “Mes’ûdî”. İslâm Ansiklopedisi. 8/144-45. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1979.
• Cevad Ali. “Mevâridü Târîhi’l-Mes’ûdî”. Sümer. 20/1-2 (1964), 1-48.
• Demirkent, Işın. “Bizans”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/230-44. 1992.
• Duman, Mustafa. “Yapısal ve İşlevsel Bir Anlatı Unsuru Olarak Ara Sözler: Kutadgu Bilig Örneği”. Milli Folklor. 16/124 (15 Aralık 2019), 17-29.
• Durmuş, İsmail. “İstitrat”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/401-2. 2001.
• Halîfe b. Hayyât. Târîhu Halîfe b. Hayyât. thk. Ekrem Ziya el-Umerî. Riyad: Dâru Taybe, 1985.
• Kan, Kadir. “Vâsik-billâh”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/548-49. 2012.
• Khalidi, Tarif. Arabic Historical Thought in the Classical Period. Cambridge: Cambridge University, 1994.
• Khalidi, Tarif. Islamic Historiography: The Histories of Masʻūdī. Albany: State University of New York Press, 1975.
• Kırkpınar, Mahmut. “Mütevekkil-Alellah, Ca’fer b. Muhammed”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/2012-214. 2006.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali el-. et-Tenbîh ve’l-işrâf. thk. Abdullah İsmâîl es-Sâvî. y.y.: Mektebetü’t-Târîhiyye, 1938.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali el-. Kitabü’t-Tenbih Ve’l-İşraf (Coğrafya ve Tarih). çev. Ramazan Şeşen. Bilge Kültür Sanat, 2018.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali el-. Mürûcü’z-zeheb ve me’âdinü’l-cevher. thk. Kemal Hasan Mer’î. 4 cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1425.
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
• Özaydın, Abdülkerim. “Muktedir-billâh”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/144-45. 2006.
• Özaydın, Abdülkerim. “Seyfüddevle el-Hamdânî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/35-36. 2009.
• Özkuyumcu, Nadir. “Tolunoğulları”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/233-36. 2012.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr et-. Târîhü’t-Taberî: Târîhü’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. 11 cilt. y.y.: Dâru’l-Me’ârif bi Mısr, t.y.
• Treadgold, Warren T. “The Chronological Accuracy of the ‘Chronicle’ of Symeon the Logothete for the Years 813-845”. Dumbarton Oaks Papers. 33 (1979), 157.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ebû Ya’kûb. Târîhu Ahmed b. Ebî Ya’kûb b. Ca’fer b. Vehb b. Vâzıh el-Kâtibi’l-Abbâsî ma’rûf bi’l-Ya’kûbî. thk. M. Th. Houtsma. 2 cilt. Leiden: Brill, 1883.
• Yâkût el-Hamevî. Mu’cemü’l-büldân. 6 cilt. Beyrut: Daru Sâdır, 1977.