Seka Fabrikasında Bir İstihlak (Tüketim) Kooperatifi Örneği: Seka Tüketim Kooperatifi

Year 2024, , 2294 - 2336, 31.12.2024

Vicdan Öztürk , Fahriye Dinçer

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1564934

Abstract

1936 yılında kurulan Türkiye’nin ilk ulusal kâğıt fabrikası Türkiye Selüloz ve Kâğıt Fabrikaları İşletmesi (SEKA) Kocaeli’nin sanayi kentine dönüşmesinde öncü bir devlet işletmesi olmuştur. Bu fabrika içinde 1937 yılında kurulan tüketim kooperatifi, Türkiye’de erken cumhuriyet döneminde, devlet işletmeleri bünyesinde kurulan ilk tüketim kooperatiflerinden biridir. 1929 ekonomik krizinin etkisiyle yaşanan hayat pahalılığı karşısında, İktisadi Devlet Teşekkülleri’nde kurulan bu tüketim kooperatifleri fabrika çalışanlarının ve ailelerinin başta gıda olmak üzere temel ihtiyaç maddelerini piyasaya göre daha ucuz koşullarda temin edebilmesi amacıyla açılmışlardır.
SEKA içinde kurulan tüketim kooperatifinin yaşadığı tarihsel süreçte iki önemli kırılma noktası vardır. 1936 İş Kanunu’yla yasal temelinin oluşturulması ilk aşamayı temsil eder. SEKA fabrikasındaki ikinci tüketim kooperatifi ise 1961 Anayasası’ndaki 51. maddeye dayanarak kurulmuştur. 1962 yılında kurulan bu kooperatif, 1960’lı yıllarda geleneksel tüketim kalıplarının ve mekânlarının hâkim olduğu Kocaeli’de, geniş ürün yelpazesi ve alışveriş yenilikleriyle modern tüketim örüntülerinin ilk örneklerini sunmuştur. Ancak yaklaşık on yıllık bir faaliyet döneminden sonra sessiz bir şekilde kapanmıştır.
Bu çalışmanın amacı, SEKA’nın 1960’lı yıllarda Kocaeli’de modern tüketim örüntülerini öne çıkararak yeni bir alışveriş modeli getiren Tüketim Kooperatifini incelemektir. Çalışmada kooperatifin kuruluşu, gelişim aşamaları, mevcut tüketim kalıpları üzerindeki etkileri ve kapanışı fabrikanın çıkardığı SEKA Postası’nda yayımlanan haberler ve sözlü tanıkların anlatıları doğrultusunda ele alınacaktır.

Keywords

Seka Kağıt Fabrikası, Tüketim, Tüketim Kooperatifi, Modern Tüketim Örüntüleri, Seka Paper Factory, Consumption, Consumption Cooperative, Modern Consumption Patterns

An Example of a Consumer Cooperative in the Seka Factory: The Seka Consumer Cooperative

Abstract

Founded in 1936, SEKA, Turkey’s first national paper factory, is a state enterprise that has had a pioneering role in the transformation of Kocaeli into an industrial city. The consumer cooperative established in this factory in 1937 was one of the first consumer cooperatives that had been founded in state-owned enterprises in the early republican period in Turkey. In the face of the high cost of living triggered by the 1929 economic crisis, these consumer cooperatives were established in State Economic Enterprises to provide factory workers and their families with basic necessities, especially food, at cheaper prices than the market.
There are two important turning points in the historical process of the consumer cooperatives of SEKA. The 1936 Labor Law represents the first stage of creating its legal basis. The second experience of a consumer cooperative at the SEKA factory was when it was re-established under Article 51 of the 1961 Constitution. Founded in 1962, with its wide range of products and a new mode of shopping that introduces shelves, labels, departments, receipts, and so on, it offered the early examples of modern consumption patterns in Kocaeli, a city dominated by traditional consumption patterns and places in the 1960s. However, its activities ended silently after about one decade.
This study aims to investigate the SEKA Consumer Cooperative, which implemented a novel shopping model in Kocaeli during the 1960s, focusing on modern consumption patterns. It analyzes the establishment of the cooperative, its developmental stages, its impact on existing consumption patterns, and its eventual dissolution, drawing on articles from the SEKA Postası released by the factory, and narratives of the interviewees.

Keywords

SEKA Paper Factory, Consumption, Consumption Cooperative, Modern Consumption Patterns

References

• Hâkimiyeti Milliye, “İstihlak Kooperatifleri ve Hayat Bahalılığı”, 30 Kasım 1929.
• Hâkimiyeti Milliye, “İstihlak Kooperatifleri”, 6 Aralık 1929.
• Kurun, “İş Kanunu”, 19 Nisan 1936.
• T.C. Resmî Gazete, “İş Kanunu”, 15 Haziran 1936.
• SEKA Postası, “1956 Yılının Son Toplantısında İşletmemizin Bir Yıllık Faaliyeti Hakkında Umum Müdür Enver Atafrat’ın İdare Meclisimize Okuduğu Rapor”, 1 Şubat 1957.
• SEKA Postası, “İşletmemiz Sosyal Faaliyetleri Gelişiyor”, 15 Ağustos 1957.
• SEKA Postası, “SEKA’da Yapı Kooperatifleri”, 15 Ağustos 1957.
• SEKA Postası, “68 İşçimiz Ev Sahibi Oldu”, 1 Eylül 1957.
• SEKA Postası, “İşletmemizin 1957 Yılı Faaliyeti Hakkında Umum Müdür Enver Atafrat’ın İdare Meclisimize Okuduğu Rapor”, 15 Şubat 1958.
• SEKA Postası, “1958 Yılının Son Toplantısında İşletmemizin Bir Yıllık Faaliyeti Hakkında Umum Müdür Enver Atafrat’ın İdare Meclisimize Okuduğu Rapor”, 15 Şubat 1959.
• SEKA Postası, “İzmit’te Kooperatifçilik Gelişiyor”, 1 Haziran 1961.
• SEKA Postası, “Sendika ve Kooperatifçilik”, 1 Ağustos 1961.
• SEKA Postası, “Kooperatif ve Kadın”, 1 Ağustos 1961.
• SEKA Postası, “İstihlak Kooperatifleri Hakkında Umumi İzahat”, 1 Ağustos 1961.
• SEKA Postası, “Olmuş Hikâye”, 1 Ağustos 1961.
• SEKA Postası, “Olmuş Hikâye”, 15 Ağustos 1961.
• SEKA Postası, “Türkiye Cumhuriyeti Anayasası Madde 51”, 15 Ağustos 1961.
• SEKA Postası, “Kooperatif Şirket”, 15 Ağustos 1961.
• SEKA Postası, “Seka Memur ve İşçileri İstihlak Kooperatifi Üye Kaydına Devam Ediyor”, 15 Ekim 1961.
• SEKA Postası, “Ekonomik Gelişmede Kooperatiflerin Rolü”, 1 Şubat 1962.
• SEKA Postası, “İstihlâk Kooperatifimizin İnşaatına Devam Olunuyor”, 15 Şubat 1962.
• SEKA Postası, “Ekonoma”, 1 Ekim 1962.
• SEKA Postası, “Her Çeşit İhtiyaç Maddesinin Satılacağı Ekonoma Hizmete Giriyor”, 15 Aralık 1962.
• SEKA Postası, “Ekonoma Üzerine”, 15 Aralık 1962.
• SEKA Postası, “Ekonoma Hizmete Giriyor”, 15 Aralık 1962.
• SEKA Postası, “Ekonoma’da Satışlara Başlandı”, 1 Ocak 1963.
• SEKA Postası “Gelin Ekonomayı Gezelim”, 1 Ocak 1963.
• SEKA Postası, “Yetkililer Ne Diyor?”, 1 Ocak 1963.
• SEKA Postası, “Bütün İhtiyaç Maddelerimizi Kolay, Ucuz ve Kaliteli Olarak Karşılayacak Olan Ekonoma’da Satışlara Başlandı”, 1 Ocak 1963.
• SEKA Postası, “Bir Güzel Hareket, 1 Ocak 1963.
• SEKA Postası, “Kooperatif Konusunda Genel Müdür Dedi Ki”, 15 Ocak 1963.
• SEKA Postası, “Kooperatif Konusunda Genel Müdürle Konuştuk”, 15 Ocak 1963.
• SEKA Postası, “Kooperatife Nasıl Ortak Olunur?”, 15 Ocak 1963.
• SEKA Postası, “Sahibi Olduğum Yerden Alış Veriş Etmek Ne Güzelmiş!”, 15 Ocak 1963.
• SEKA Postası, “Kooperatif Yönetim Kurulu Başkanı Y. Mühendis İsmet Kunt Ekonoma Konusunda Diyor ki”, 15 Ocak 1963.
• SEKA Postası, “Kooperatif Üyeleri Ne Diyor”, 15 Ocak 1963.
• SEKA Postası “SEKA İstihlak Kooperatifi Satış Bölümleri Tamamlandı”, 1 Şubat 1963.
• SEKA Postası, “Kooperatif Köşesi”, 15 Mart 1963.
• SEKA Postası, “SEKA İstihlak Kooperatifi Yıllık Toplantısı Alakalı Geçti”, 1 Nisan 1963.
• SEKA Postası, “Kooperatif Köşesi”, 1 Temmuz 1963.
• SEKA Postası, “Adımız”, 1 Temmuz 1963.
• SEKA Postası, “Kooperatiften Haberler”, 1 Ağustos 1963.
• SEKA Postası, “Bir Ortak Ne Diyor?”, 1 Ağustos 1963.
• SEKA Postası, “SEKA Memur ve İşçileri İstihlak Kooperatif Şirketi Esas Anlaşması”, 15 Ekim 1963.
• SEKA Postası, “Kooperatif Köşesi”, 1 Kasım 1963.
• SEKA Postası, “SEKA Kooperatifi Nasıl Çalışıyor?”, 1 Kasım 1968.
• SEKA Postası, “İstihlak Kooperatifleri”, 15 Kasım 1968.
• SEKA Postası, “SEKA Kooperatifinin Kongresinde Seçilen Yeni Yönetim Kurulu Olumlu Çalışmalarına Başladı”, 1 Nisan 1971.
• SEKA Postası, “Hürriyet Gazetesi SEKA Postası İçin İlgi Çekici Bir Röportaj Yayınladı”, 1 Ekim 1977.
• Saadet Özcan, Kocaeli, 12 Eylül 2024, Ses Kaydı.
• Neriman Kılıçalan, Kocaeli, 13 Eylül 2024, Ses Kaydı.
• İsmail Meçkeli, Kocaeli, 14 Eylül 2024, Ses Kaydı.
• Şahika Soner, Kocaeli, 17 Eylül 2024. Ses Kaydı.
• Bilgin, Necdet, Tanıyıcı, Şaban, “Türkiye’de Kooperatif ve Devlet İlişkilerinin Tarihi Gelişimi”, KMU İİBF Dergisi, Cilt:2008, Sayı:2, 2008, s.136-159.
• Boratav, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi 1908-2009, İmge Kitabevi, Ankara 2003.
• Dölen, Emre, Çin’den Kocaeli’ne Kâğıdın Öyküsü, Kocaeli 2015.
• Dölen, Emre, Dünyada ve Türkiye’de Kâğıtçılığın Tarihçesi, Kocaeli 2015.
• Duman, Doğan, Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 1990.
• Eken, Mehmet, Tüketim Kooperatiflerinde Ortak-Kooperatif İlişkisi: Damla Tüketim Kooperatifi Örneği, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Eren, Ali Asgar, Serkan, Tuna, “Birinci Sanayi Planı Kapsamında Kurulan Sümerbank Dokuma Fabrikalarında Beslenme, Giyim, Kreş ve Okul Olanakları (1935-1950), Atatürk Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Cilt:16, Sayı:63, 2018, s. 165-202.
• Güloğlu, Tuncay, Korkmaz, Adem, “Kooperatifçilik İlkeleri, Küreselleşme ve Kooperatifçilikte Yeni Eğilimler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Sayı:55(1), 2011, s.811-831.
• Irmaklıoğlu, T., Irk, E. “Türkiye’de Kooperatifçiliğin Tarihsel Gelişimi”, Yönetim ve Örgüt Tarihi Dergisi, 1/2 (2022), s.107.
• Kaynar, Mete Kaan, Türkiye’nin 1950’li Yılları, İletişim Yayınları, İstanbul, 2015.
• Kazgan Gülten, Türkiye Ekonomisinde Krizler (1929-2001), İstanbul, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2005.
• Kazgan, Gülten, Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2006.
• Kepenek, Yakup, 100 Soruda Gelişimi, Sorunları ve Özelleştirilmeleriyle Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüsleri (KİT), Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1990.
• Keyder Çağlar, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014.
• Kocabaşoğlu, Uygur ve diğ., SEKA Tarihi, SEKA Genel Müdürlüğü Yayınları, İzmit, 1996.
• Makal, Ahmet, Ameleden İşçiye, İletişim Yayınları, İstanbul, 2015.
• Makal, Ahmet. Türkiye’de Tek Partili Dönemde Çalışma İlişkileri: 1920-1946, İmge Kitabevi, Ankara, 1999.
• Memioğlu, Yasemin, “Türk Kooperatifçiliğinin Dönemsel Analizi (1950-1960 Dönemi)”, Üçüncü Sektör Sosyal Ekonomi, 52/ Özel sayı (2017), s.913-915.
• Odabaşı, Yavuz, Tüketim Kültürü, Sistem Yayıncılık, İstanbul, 2006.
• Orçan, Mustafa, Osmanlı’dan Günümüze Modern Türk Tüketim Kültürü, Kadim Yayınları, Ankara, 2014.
• Özer, Sevilay, “1929 Dünya Ekonomik Bunalımı Çerçevesinde Yerli Malı ve Tutum Haftası Kutlamaları”, Turkish Studies, 8/5 (2013), s.601.
• Öztürk, İlknur, “Türkiye’de Perakende Sektörü”, Çağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 3/1 (2006), s.71-72
• Pamuk Şevket. Türkiye’nin 200 Yıllık İktisadi Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2015.
• Polatoğlu, Mehmed Gökhan, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin İlk Planlı Dönem Sanayileşme Faaliyetleri (1934-1938), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2020.
• Sencer, Oya, Türkiye’de İşçi Sınıfı Doğuşu ve Yapısı, Habora Kitabevi Yayınları, İstanbul, 1969.
• Sözeri Salahaddin, Türkiye’de İstihlak Kooperatifleri, Türk Kooperatifçilik Derneği Yayınları, Ankara, 1945.
• T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Kalkınma Planı (Birinci Beş Yıl) 1963-1967, Ankara, 1963.
• Tekeli, İlhan, İlkin, Selim, Cumhuriyetin Harcı Köktenci Modernitenin Ekonomik Politikasının Gelişimi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2004.
• Tezel, Yahya, Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2015.
• Toprak Zafer, Türkiye’de Milli İktisat 1908-1918, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2019.
• Tuna, Serkan, Türkiye’de Devlet İşletmeciliği ve Sümerbank (1932-1939), Derlem Yayınları, İstanbul, 2009.
• Turgay, Feyza, “Erken Cumhuriyet Döneminde İzmit SEKA Fabrikasında Çalışanlara Sağlanan Sosyal Olanaklar: 1936-1960”, Mülkiye Dergisi, 46/4 (2022), s.1052
• Turgay, Feyza, Erken Cumhuriyet Döneminde (1936-1960) İzmit SEKA Fabrikası: Devlet, Emek ve Şehir, Sosyal Tarih Yayınları, İstanbul, 2022.