Vakit Gazetesi’ne Göre Hilafetin Kaldırılması Ve Osmanlı Hanedan Üyelerinin Yurt Dışına Çıkarılmaları

Year 2024, Volume: 9 Issue: 2, 1229 - 1274, 30.09.2024

İsrafil Karataş

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1457829

Abstract

Türkiye’de, 1 Kasım 1922 tarihinde saltanat ile hilafet birbirinden ayrılmış ve yalnız hilafetin yaşamasına izin verilmiştir. Ancak hilafet kurumunun siyasi gücü elinden alınmış ve kurum, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin etkisi altına girmiştir. Cumhuriyetin ilan edilmesinden sonra hilafetin varlığı siyasi çevrelerde ve ulusal basında tartışılmaya başlanmıştır. Muhafazakâr gruplar, hilafetin siyasi güce kavuşturularak varlığının devam ettirmesinin yararlı olacağını öne sürerken, hilafeti yeni rejimin önündeki en büyük engel ve tehlike olarak gören yeni rejim yanlıları hilafetin bir an önce kaldırılması gerekliliğini savunmuşlardır. Tartışmalar esnasında hilafet yanlıları İstanbul İstiklal Mahkemesi’nde yargılanmışlardır. Mevcut rejimin muhaliflere yönelik gizli tehdidi altında 3 Mart 1924’te hilafet kaldırılmış ve Osmanlı hanedan üyeleri yurt dışına çıkarılmışlardır. Bu süreçte Vakit Gazetesi, halkı hilafetin kaldırılması fikrine alıştıran, inkılaba zemin hazırlayan ve ona karşı gelecek olası tepkileri azaltıcı bir yayın politikası takip etmiştir. Hilafet meselesinde İngilizlerin müdahalesi olduğunu düşünen gazete, meseleyi yeni devletin bekası açısından ele alarak hem rejim muhaliflerini hem de halkı uyarma görevini üstlenmiştir. Bu çalışmanın amacı; inkılapçı bir gazete olan Vakit Gazetesi’nin süreçteki tavrını, yayın politikasını ve üstlendiği rolünü irdelemektir. Bunun yanı sıra tüm sürecin öncesi ve sonrasıyla, gazeteye yansımalarını ortaya koymaktır. Makale hazırlanırken başta Vakit Gazetesi olmak üzere Meclis tutanakları, dönemin basını, hatıratlar, telif ve tetkik eserlerden yararlanılmıştır. Yöntem olarak da doküman analizi tekniği kullanılmıştır.

Keywords

Vakit Gazetesi, Hilafet, Halife Abdülmecid, Osmanlı Hanedanlığı, Türk İnkılabı

The Abolition of the Caliphate and the Exile of the Members of the Ottoman Dynasty Abroad According to the Vakit Newspaper

Abstract

In Turkey, on November 1st, 1922, the monarchy and the caliphate were separated, allowing only the survival of the caliphate. However, the political power of the caliphate institution was stripped away, and the institution fell under the influence of the Grand National Assembly of Turkey. After the proclamation of the Republic, the existence of the caliphate began to be debated in political circles and the national press. Conservative groups argued that empowering the caliphate politically would be beneficial for its continuation, while supporters of the new regime, seeing the caliphate as the greatest obstacle and threat to the new regime, advocated for its immediate abolition. During the debates, supporters of the caliphate were prosecuted in the Istanbul Independence Tribunal. Under the clandestine threat of the existing regime, the caliphate was abolished on March 3rd, 1924, and members of the Ottoman dynasty were exiled abroad. During this process, Vakit Newspaper followed a publishing policy that accustomed the public to the idea of abolishing the caliphate, prepared the ground for the revolution and reduced possible reactions against it. Thinking that there was British intervention in the Caliphate issue, the newspaper undertook the task of warning both the regime opponents and the public by addressing the issue from the perspective of the survival of the new state. The purpose of this study is to examine the stance, publishing policy, and role assumed by Vakit Newspaper, a revolutionary newspaper, during this process. Additionally, it aims to reveal the reflections of the entire process on the newspaper. In preparing the article, sources such as the Vakit Newspaper, parliamentary records, contemporary press, memoirs, and original and review works were consulted. Document analysis technique was used as the method of study.

Keywords

Vakit Newspaper, Caliphate, Caliph Abdülmecid, Ottoman Dynasty, Turkish Revolution

References

• TBMMZC (Zabıt Ceridesi), Devre:II, Cilt:6, İçtima Senesi:1, İçtima:111 (25.021924).
• TBMMGCZ (Gizli Celse Zabıtları), Devre: II, Cilt: 4, İçtima Senesi: 3, İnikat: 64 (8.12.1923).
• TBMMZC, Devre: 2, İçtima Senesi: 2, Cilt: 7, İçtima: 1 (1 Mart 1924).
• TBMMZC, Devre: 2, İçtima Senesi: 1, Cilt: 7, İçtima: 2 (3 Mart 1924).
• TBMMZC, Devre:II, Cilt:5, İçtima Senesi: 1, İçtima: 101 (13.02.1924).
• TBMMZC, Devre:II, Cilt:6, İçtima Senesi: 1, İçtima: 113 (27.02.1924).
• TBMMZC, Devre:I, Cilt:24, İçtima Senesi:3, İçtima: 140 (18.11.1922).
• TBMMZC, Devre: I, Cilt: 24, İçtima Senesi: 3, İçtima: 130, s. 304-315 (01.11.1922).
• “Abdülmecid Boş Hülyalar Peşinde Koşuyor”, Vakit, 17 Mart 1924, Sayı: 2236.
• “Abdülmecid Efendi Serhatten Çıkarken”, Vakit, 6 Mart 1924, Sayı: 2225.
• “Başvekil ve Hariciye Vekili İsmet Paşa’nın Vakit’e Mühim Beyanatı”, Vakit, 17 Teşrinisani 1923, Sayı: 2115.
• “Büyük Millet Meclisi İkinci Celsesinde Hilafetin İlgası Kanununu Kabul Etti”, Vakit, 4 Mart 1924, Sayı: 2223.
• “Büyük Millet Meclisi’nin Kararından Sonra”, Vakit, 10 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2138.
• “Devlet Teşkilatındaki Gayr-i Tabiiliklerin İzalesine Doğru Atılmış Son Adımlar”, Vakit, 28 Şubat 1924, Sayı: 2218.
• “Dün de Sükûnet ve İntizarla Geçti”, Vakit, 2 Mart 1924, Sayı: 2221.
• “Ebedî Cumhuriyet Bu Saadetli Anda Tesid Ediliyordu”, Vakit, 3 Kânunusani 1924, Sayı: 2162.
• “Hal’i ve Hilafetin İlgası Kararı”, Vakit, 5 Mart 1924, Sayı: 2224.
• “Halife Hazretlerinin Gazetemize Beyanatı”, Vatan, 9 Teşrinisani 1923, Sayı: 208.
• “Hanedan-ı Hilafet Azasının İsimleri”, Vakit, 2 Mart 1924, Sayı: 2221.
• “Haydar Bey’in Tarihî Vazifesi”, Vakit, 7 Mart 1924, Sayı: 2226.
• “Hilafetin İlgasına Emr-i Vâki Nazarıyla Bakılabilir”, Vakit, 1 Mart 1924, Sayı: 2220.
• “İkdam, Tevhid-i Efkâr, Tanin Başmuharrir ve Müdir-i Mesullerinin Tevkifi ”, Vakit, 10 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2138.
• “İkinci Celsede Hilafet Kanunu”, Vakit, 4 Mart 1924,Sayı: 2223.
• “İstanbul Gazetecileri Beraat Ettiler”, Hâkimiyeti Milliye, 3 Kânunusani 1924, Sayı: 1010.
• “İstifa Rivayetleri”, Vakit, 1 Mart 1924, Sayı: 2220.
• “İstiklal Mahkemesi Dün Başmuharrirlerin Beraatine Karar Vermiş”, Vakit, 3 Kânunusani 1924, Sayı: 2162.
• “İstiklal Mahkemesi Dün İstanbul Gazetelerinin…”, Vakit, 16 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2144.
• “İstiklal Mahkemesi Lutfi Fikri Bey’e Meşrutiyet ve Cumhuriyet Hakkındaki Fikrini Sordu”, Vakit, 20 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2148.
• “İstiklal Mahkemesi, Mevkufları…”, Vakit, 12 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2140.
• “İstiklal Mahkemesi’nde Başlıca İstanbul Gazeteleri Erkânının Hazır Bulunduğu Bir Celse”, Vakit, 18 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2146.
• “İstiklal Mahkemesinin Fındıklı Sarayı’nda Üçüncü İçtimaı”, Tanin, 20 Kânunuevvel 1923, Sayı: 427.
• “Kimler Nereye?”, Vakit, 6 Mart 1924, Sayı: 2225.
• “Kumandanlarımız İzmir’de Toplandılar”, Vakit, 14 Şubat 1924, Sayı: 2204.
• “Lutfi Fikri ve Baha Beylerle Halife’nin Yaveri Taht-ı Nezarete Alındı”, Vakit, 14 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2142.
• “Lütfi Fikri Bey ve Diğerleri”, Vakit, 14 Şubat 1924, Sayı: 2204.
• “Lütfi Fikri Bey, 5 Sene Müddetle Küreğe Mahkûm Oldu”, Vakit, 28 Aralık 1923, Sayı: 2156.
• “Müzakere Kâfidir”, Vakit, 4 Mart 1924,Sayı: 2223.
• “Reis-i Cumhur Hazretleri…”, Vakit, 2 Mart 1924, Sayı: 2221.
• “Reis-i Cumhur Hazretlerinin Nutukları”, Vakit, 1 Mart 1924, Sayı: 2220.
• “Sâbık Halife Abdülmecid Efendi”, Vakit, 5 Mart 1924, Sayı: 2224.
• “Sâkıt Halife”, Vakit, 10 Mart 1924, Sayı: 2229.
• “Saray Kapıları Bir Bir Kapanıyor”, Vakit, 7 Mart 1924, Sayı: 2226.
• “Seni Seviyorum Demek Zemm ü Kadh midir?”, Vakit, 1 Mart 1924, Sayı: 2220.
• “Türkiye Büyük Millet Meclisi Kat’i ve Tarihi Kararlar İthaz Etmek Üzeredir”, Vatan, 28 Şubat 1924, Sayı: 319.
• Hüseyin Cahit, “Şimdi De Hilafet Meselesi”, Tanin, 11 Teşrinisani 1923, Sayı: 388.
• İstiklal Mahkemesi Dün İstanbul Gazetelerinin…”, Vakit, 16 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2144.
• Lütfi Fikri, “Huzur-u Hazret-i Hilafetpenahiye Açık Ariza”, Tanin, 10 Teşrinisani 1923, Sayı: 387.
• Mehmet Asım, “Ağa Han’ın Mektubunun Neşri”, Vakit, 12 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2140.
• Mehmet Asım, “Anlaşılamayan Hakikat”, Vakit, 11 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2139.
• Mehmet Asım, “Beraat”, Vakit, 3 Kânunusani 1924, Sayı: 2162.
• Mehmet Asım, “Dikkat Edilecek Noktalar”, Vakit, 17 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2145.
• Mehmet Asım, “Fevkalade Bir Tedbir”, Vakit, 10 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2138.
• Mehmet Asım, “Hariçteki Akisler”, Vakit, 19 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2147.
• Mehmet Asım, “Hilafet Bahsi”, Vakit, 10 Teşrinisani 1923, Sayı: 2108.
• Mehmet Asım, “İmparatorluğun Tasfiyesi”, Vakit, 4 Mart 1924, Sayı: 2223.
• Mehmet Asım, “İzmir Seyahati”, Vakit, 8 Şubat 1924, Sayı: 2198.
• Mehmet Asım, “Kanun Kuvvetine İtaat”, Vakit, 5 Mart 1924, Sayı: 2224.
• Mehmet Asım, “Lütfi Fikri Bey Davası”, Vakit, 20 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2148.
• Mehmet Asım, “Makarr-ı Hilafet Meselesi”, Vakit, 16 Teşrinisani 1923, Sayı: 2114.
• Mehmet Asım, “Makarr-ı Hilafet”, Vakit, 15 Teşrinisani 1923, Sayı: 2113.
• Mehmet Asım, “Matbuatın Şehadeti”, Vakit, 18 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2146.
• Mehmet Asım, “Muhakemeye Ait İntibaat”, Vakit, 16 Kânunuevvel 1923, Sayı: 2144.
• Resmi Gazete, 6 Mart 1924, Numara: 63, Sene: 2.
• Akgün, Seçil, Halifeliğin Kaldırılması ve Laiklik (1924-1928), Turhan Kitabevi, Ankara (yayın yılı yok).
• Akkor, Mahmut, “Dini Bir Müessesenin Sonu”, History Studies, Cilt 4, Sayı 1, 2012, s.15-28.
• Aksoy, Volkan, “Halifeliğin Kaldırılması ve Abdülmecid Efendinin Sürgün Edilmesinin İstikbal Gazetesine Yansıması”, History Studies, Cilt 10, Sayı 8, Kasım 2018, s.1-18.
• Atatürk, Kemal, Nutuk, Cilt: II 1920-1927, 9.baskı, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1969.
• Avcı, Casim, “Hilafet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt: 17, İstanbul 1998.
• Aytepe, Oğuz, “Yeni Belgelerin Işığında Halifeliğin Kaldırılması ve Hanedan Üyelerinin Yurt Dışına Çıkarılmaları”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 29-30, Mayıs-Kasım 2002, s. 15-29.
• Cebesoy, Ali Fuat, Siyasi Hatıralar Lozan’dan Cumhuriyete, Cilt: 2, Hazırlayan: Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 2002.
• Çavdar, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1839-1950, 6.baskı, İmge Kitabevi, Ankara 2019.
• Çulcu, Murat, Hilafet Kaldırılması Sürecinde Cumhuriyetin İlanı ve Lütfi Fikri Davası, Cilt: II, Kastaş Yayınları, İstanbul 1992.
• Çulcu, Murat, Hilafetin Kaldırılması Sürecinde Cumhuriyetin İlanı ve Lütfi Fikri Davası, Cilt: I, Kastaş Yayınları, İstanbul 1992.
• Goloğlu, Mahmut, Halifelik Ne İdi? Nasıl Alındı? Niçin Kaldırıldı?, Kalite Matbaası, Ankara 1973.
• Goloğlu, Mahmut, Türkiye Cumhuriyeti-I 1924-1930 Devrimler ve Tepkileri, 3.basım, Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011.
• Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• Murat, Turgay ve Özmen, Nidan, “Hilafetin Kaldırılmasının Türk Basınına Yansımaları”, Turkish Studies, Cilt 13, Sayı 8, Bahar 2018, s.137-160.
• Öklem, Necdet, Hilafetin Sonu, Ege Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, İzmir, (yayın yılı yok).
• Özcan, Azmi, “Hilafet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 17, İstanbul, 1998.
• Payaslı, Volkan, “Bir Gazeteci ve Siyasetçinin Cumhuriyet Dönemi’ndeki Bazı Gelişmelere Dair İzlenimleri: Mehmet Asım Us ve Vakit (1927-1931)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 18, Sayı 36, (Güz 2022), s. 873-906.
• Reşat Genç (Yayına Hazırlayan), Türkiye’yi Laikleştiren Yasalar, Atam Yayınları, Ankara 2005.
• Sarı, Selim, Gazeteci Us Ailesi ve Modernleşme, Basılmamış Doktora Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2019.
• Satan, Ali, Türk ve İngiliz Belgelerinde Halifeliğin Kaldırılması, Yazıgen Yayınevi, İstanbul 2017.
• Turan, Namık Sinan, Hilafetin Tarihsel Gelişimi ve Kaldırılması, Altın Kitaplar, İstanbul 2004.
• Turan, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi (3.Kitap Birinci Bölüm) Yeni Türkiye’nin Oluşumu (1923-1938), 2.basım, Bilgi Yayınevi, Ankara 2005.
• Uçarol, Rifat, Siyasi Tarih (1789-1994), 4.baskı, Filiz Kitabevi, İstanbul 1995.
• Uluğ, Naşit Hakkı, Halifeliğin Sonu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 1975.
• Uysal, Zeynep, Us Kardeşler ve Vakit Gazetesi, İstanbul Basın Kurumu Tesisleri, İstanbul 1991.
• Yalman, Ahmed Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Yayına Hazırlayan: Erol Şadi Erdinç, 2.baskı, Cilt: I, Pera Turizm ve Ticaret A.Ş., İstanbul 1997.
• Yalman, Ahmed Emin, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, Yayına Hazırlayan: Erol Şadi Erdinç, 2.baskı, Cilt: II, Pera Turizm ve Ticaret A.Ş., İstanbul 1997.
• Yücel, İdris, “Fransız Belgelerinde Son Halife Abdülmecid ve Türkiye’de Hilafetin Kaldırılması”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı 61, Güz 2017, s. 467-492.
• Yücel, Ömer Faruk, Türk Matbuatında Vakit Gazetesi, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Ankara 2022.
• Zürcher, Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, 4.baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 2020.