XIX.-XX. Yüzyıllar Arasında Türkistan’a Giden Bazı Doktor ve Doğa Bilimci Seyyahların Bölge Sağlığına Etkileri

Year 2025, Volume: 10 Issue: 1, 1325 - 1366, 27.03.2025

Seda Yılmaz Vurgun

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1568093

Abstract

XIX. yüzyılda, yerel halk büyük ölçüde geleneksel tıp yöntemlerinden faydalanıyordu. Şifacılar, çok çeşitli tıbbi bitkiler, mineraller ve hayvansal ürünler kullanarak tedaviler uyguluyordu. Kan alma, ısıtma, terletme ve tıbbi sülük kullanımı toplumda oldukça yaygındı. Dönemin hekimleri, bitki ve mineral temelli hazır ilaçların yanı sıra sülfürik ve nitrik asit gibi maddelerin hazırlanma yöntemlerini de biliyordu. Temiz olmayan su tüketiminin yol açtığı hastalıklar oldukça çeşitlilik gösteriyordu. Rişta ve yarra afgani gibi deri hastalıklarının yanı sıra göz hastalıkları da sıklıkla görülüyordu. Ayrıca kolera, veba ve tifüs gibi salgın hastalıklar yüksek ölüm oranlarına neden oluyordu. XIX. yüzyılın ilk yıllarından itibaren Türkistan'a çeşitli misyonlar kapsamında giden doktorlar ve doğa bilimciler gerek bilimsel merakları gerekse mensubu oldukları ülkelerin menfaatleri ve istekleri doğrultusunda önemli araştırmalar gerçekleştirmiştir. Rusya bölge ile ilgili hedeflerine ulaşmak ve bölgedeki hakimiyetini kuvvetlendirmek adına doğa bilimciler ve doktorlardan faydalanmıştır. XIX. yüzyılın ikinci yarısında Türkistan’ın işgaliyle birlikte, Rus askerlerine ve yeni gelen göçmenlere hizmet vermek amacıyla hastaneler kurulmuştur. Yerel halka hizmet eden dispanserler ve poliklinikler hizmete açılmıştır.

Keywords

Türkistan, Hastalıklar, Seyyahlar, Doğa Bilimciler, Sağlıkçılar, Tıp

The Impact of Physicians and Naturalist Explorers in Turkestan on Regional Health between the 19th and 20th Centuries

Abstract

In the 19th century, the Turkestan locals largely benefited from traditional medical methods. Healers applied treatments using a wide variety of medicinal plants, minerals and animal products. Bloodletting, heating, sweating and the use of medicinal leeches were quite common in the society. In addition to ready-made medicines based on plants and minerals, the physicians of the period also knew the methods of preparing substances such as sulfuric and nitric acid. The diseases caused by the consumption of unclean water were quite diverse. In addition to skin diseases such as rishta and yarra afghani, eye diseases were also frequently seen. In addition, epidemic diseases such as cholera, plague and typhus caused high mortality rates. From the early years of the 19th century onwards, doctors and naturalists who went to Turkestan as part of various missions conducted important research both in line with their scientific curiosity and the interests and demands of the countries they were a part of. Russia benefited from naturalists and doctors in order to achieve its goals regarding the region and to strengthen its dominance in the region. With the occupation of Turkestan in the second half of the 19th century, hospitals were established to serve Russian soldiers and newly arrived immigrants. Dispensaries and polyclinics serving the local population have been opened.

Keywords

Turkestan, Diseases, Travelers, Naturalists, Healthcare Professionals, Medicine

References

• Abylaeva Anarhan – Kaya Yılmaz, “Chemical Characteristics and Biotechnological Potentials of Mumio”, Manas Journal of Agriculture Veterinary and Life Sciences, 13/2, (2023), s.187-195.
• Adler, Elkan Nathan, Jews in Many Lands, The Jewish Publication Society of America, Philadephia, 1905.
• Akbaş, Arif, “Rus Şarkiyatçılığı Bağlamında Afganistan Tarihinin Değerlendirilmesi”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 135/266 (2023), s.43-60.
• Akdur, Recep, “Sıtma ve Sıtma Salgınları Tarihi”, Bilim Tarihi Araştırmaları, 2 (2006).
• Akhmedova, Rashidakhan Muqimovna. “Scientific Implementation of the Use of Medical Resources in Turkestan”, Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 11/12 (2023), s.922-926.
• Alikhojiev, Mukhammadjon Odiljon Ugli, “The Role of Medical Personnel in the Fight of the Epidemic in Turkestan (End of 19th – Beginning of 20th,” Journal of Modern Educational Achievements, 5 (2024).
• Alpargu, Mehmet, “19. Yüzyılda Buhara Hanlığı’nda Bir Seyyah ve Tabip: Johann Martin Honigberger”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XIII/2 (2013), s.199-207.
• Aslan, Gönül, “Lepra: İhmal Edilmiş Eski Bir Hastalık”, Türk Mikrobiyoloji Cemiyeti Dergisi, 53/4 (2023), s.205-219.
• Atakan, Yüksel, “Radon Kaplıcalarından Alınan Radon Kaplıcalarından Alınan Radyasyon Dozları ve Kanser Riski?, Bilim ve Teknik, (Mayıs 2007), s.28-32.
• Atalay, İbrahim, “Türk Dünyası’nın Coğrafyası”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1 (2002), s.242-259.
• Avşar, Zakir B., Solak, Feruh, Tosun, Selma, “Türklerin Demografisi (1950-2025)”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1 (2002), s.205-242.
• Bacon, Elizabeth, Esir Orta Asya, çev. Tansu Say, Tercüman Yayınları, İstanbul, 1978.
• Bardakcı, Kürşad, “Eski Türklerin Geleneksel İnanç Sisteminde Salgın”, Türk Dünyası Araştırmaları, 126/248 (2020), s.41-48.
• Bayat, Ali Haydar, “İslam Öncesi Türk Dünyasın da Tababet”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, 3 (2002), Ankara, s.449-459.
• Baykuzu, Tilla Deniz, “İslamiyet Öncesi Dönemde İlk Türk Hekimleri”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 5/9 (2023), s. 83-90.
• Bonvalot, Gabriel, Eski Yurt, çev. M. Reşat Uzmen, Tercüman Gazetesi Yayınları, 1884.
• Challyjeva, Ajna, Everyday life of Central Asia in the second part of the XIX-th century, Univerzita Karlova v Praze Filozofická Fakulta, 2008.
• Derviş, Leyla, “Turkestanskiye Vedomosti Gazetesi’nin Türkistan Tarihi Kaynağı Olarak Önemi”, SUTAD, Ağustos 49(2020), s.359, 379.
• Fedchenko, Boris Alekseevich, Journal Russe de Botanique 1908-1915, S.-Peterburg, 1908.
• Fitzhardinge, Hope Verity Hewitt, The Establishment of the North-West Frontier of Afghanistan 1884-1888, Basılmamış Doktora Tezi, The Australian National University, Australia,1968.
• Gültekin, Elif, 19. Yüzyılda Osmanlılarda Kolera Tedavileri, İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2016.
• Güvenç, Rahmi Oruç, “Eski Türkler de Müzikle Tedavi”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, 3 (2002), Ankara, s.460-467.
• Grigory, Afanasiev, “Cholera and Society: Anti-Epidemic Practices in Western Europe, The Russian and Ottoman Empires in the 19th - Early 20th Centuries”, Zhurnal Rossiyskikh Issledovaniy, 5 (2021), s.20-34.
• Kahya, Esin, “Eski Türklerde Bilim”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, 3 (2002), Ankara, s.400-418.
• Kahya, Esin, “İbn Sina'nın Mineroloji Çalışmaları”, Belleten, 69/256, (2005), ss.801-824
• Keçeci, Mete, “Geçmişten Günümüze Şilajit’in Terapötik Kullanımı: Derleme”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 7/4 (2015), s. 271-285.
• Khanikoff, Nikolai Vladimirovich, Bokhara: Its Amir and Its People, Translated From The Russian of Khanikoff By Baron Clement A. de Bode, J. Madden, Londra, 1845.
• Kolesnikov, Alaeksandr, Rus Seyyahların Gözünden Kaşgar: XIX. Yüzyılın İkinci Yarısı- XX. Yüzyılın Başı, çev. Rakhat Abdieava, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2010.
• Kurat, Akdes Nimet, “Göktürk Hakanlığı”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2 (2002), s.49-78.
• Litvinchuk, Spartak; Borkin, L.J., "Bol'shaya igra" Mezhdu Rossiyskoy i Britanskoy İmperiyami v Tsentral'noy Azii i Polevyye Naturalisty” Russkoye İssledovaniye Tsentral'noy Azii v İstoricheskoy Perspektive i Sovremennykh Aspektakh (k 150-letiyu so Dnya Rozhdeniya P.K. Kozlova), 2014.
• Meakin, Annette MB., In Russian Turkestan: A garden of Asia and its people, G. Allen, London, 1903.
• Munshi, Mohana Lāla, Travels in The Panjab, Afghanistan, Turkistan, to Balk, Bokhara, and Herat, W. H. Allen & Co., London, 1846.
• Nakonechnyi, Mikhail-Pallot, Judith, Silences and Ommisions n Reporting Epidemics in Russian and Soviet Prisons 1890-2021, Oxford University Press, 2023.
• Olufsen, Ole, The Emir of Bokhara and His Country, William Heinemann, London, 1911.
• Öger, Adem; Gönel, Tuğba, “Uygur Türkleri Arasında Şamanlar ve Tedavi Yöntemleri”, Turkish Studies, 6/4 (2011), s.233-248.
• Pahlen, Konstantin Konstantinovich, Mission of Turkestan, Being the Memoirs of Count K. K. Pahlen, 1908-1909, çev. N. J. Courris, Oxford University Press, England, (1964), s.204-205;
• Pirverdioğlu, Ahmet, “Türklerde Yılbaşı ve Bahar Geleneği”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 3 (2002), ss.44-50.
• Radloff, Wilhelm, “Kazaklar ve Kırgızlar”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2 (2002), s.368-376.
• Reshetnikov, Vladimir A.; Ekkert, Natalia V.; Capasso, Lorenzo; Arsentyev, Evgeny V.; Mikerova, Maria S.; Yakushina, Irina I. “The History of Public Healthcare in Russia”, Medicina Historica, 3/1, (2019)
• Sarıyıldız, Gülden, “Karantina”, TDV, İslâm Ansiklopedisi, 24 (2001), İstanbul, s.463-465.
• Schuyler, Eugene, Türkistan: Batı Türkistan, Hokand, Buhara ve Kulca Seyahat Notları, çev. Firdevs Çetin-Halil Çetin, Paradigma Yayınları, İstanbul, 2007.
• Serdar, Murat, “Ortaçağ Avrupa’sında Tanrının Laneti Cüzzam ve Cüzzam Evleri”, Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, II (2014), ss.100-110.
• Shadmanova, Sanavar В., Meditsina I Naseleniye Turkestana: Traditsii I Novatsii (Konets XIX – Nachalo XX VV.), Istoricheskaya Etnologiyavol, 2/1 (2017)
• Sanavar Bazarbaevna Shadmanova, Nargizakhon Odilovna Alimova, Tsyryapkina, “Medical Care for the Population of Turkestan: Gender Approach (Late XIX: and Early XX Century”), EPRA International Journal of Multidisciplinary Research, 7(2021), ss.293-297.
• Taşağıl, Ahmet, “Göktürkler”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2 (2002), s.15-48.
• Tekin, Abdullah Sami, “İkinci İngiliz-Afgan Savaşı’na (1878-1880) Katılan Oryantalist Phil Robinson'un Afganistan Değerlendirmesi”, Düşünce Dünyasında Türkiz, 60(2021), s.115-134.
• Tsyryapkina, Yulia N. “Deyatel'nost' Russkikh Voyennykh Vrachey v Khode Organizatsii Meditsinskogo dela v Tashkentskom Uyezde Turkestana vo Vtoroy Polovine XIX–Nachale XX vv”, Vestnik Kemerovskogo Gosudarstvennogo Universiteta, 1/70 (2017).
• Ulus, Taner, “Doğu Türkistan’da Yakup Beg Hâkimiyeti: Dış İlişkiler, Ordu ve Askeri Yenilikler”, Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 2/1 (2018), s.66-87.
• Vambery, Arminius, Bir Sahte Dervişinin Orta Asya Gezisi: Bir Sahte dervişin Asya-yı Vusta’da Seyahati, Ses Yayınları, İstanbul, 1993.
• Varlık, Nükhet “Taun”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 40 (2011), s.175-177.
• Vurgun, Seda Yılmaz XIX. Yüzyılda Seyahatnamelerin Işığı Altında Buhara Emirliği, Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2013.
• Vishlenkova, Elena; Zatravkin, Sergei, "Polish medicine in the Russian Empire in the first third of the 19th century", Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, 2 (2019), s.61-72.
• Yalçın, Alemdar, “Eski Dönemlerden Anadolu’ya Türk Sosyal Dayanışma Kurumları”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 3 (2002), s.107-122.
• Yavorski, I. L., Journey of the Russian Embassy Through Afghanistan and the Khanate of Bukhara in 1878-1879, Trans. E. R. Elles and W. E. Gowan, vol. 1-2-3, Superintendent of Government Printing, Calcutta, 1885.
• Yıldız Altın, Kübra, Hastalık Adları Bağlamında Kötü Ruhların Dönüşümü: Türkistan’dan Anadolu’ya, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 19/1 (2019).
• Yılmaz, Özgür, “1847-1848 Kolera Salgını ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri”, Avrasya İncelemeleri Dergisi, VI/1 (2017), s.23-55.
• Zarcone, Thierry, Yasak Kent Buhara 1830-1888, İletişim Yayınları, İstanbul 2001.
• “Tentür”, https://anabilgi.anadolu.edu.tr/?contentId=174777 (13.02.2025).