Modern Economic Approaches in the Late Ottoman Period: The Case of Mehmet Cavid Bey

Year 2025, Volume: 10 Issue: 2, 1820 - 1855, 30.09.2025

Zeynep Günay

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1626630

Abstract

The 19th century was a period of significant political, economic, and social changes in the Ottoman Empire. Mehmet Cavid Bey, who held extremely important positions in the Ottoman State, was a statesman who guided economic thought in the empire. Born in Thessaloniki, Mehmet Cavid Bey was a member of the Committee of Union and Progress. His economic ideas were shaped within the framework of liberal economic policies. He explained that a country's economic success could be achieved within the context of its natural conditions. He emphasized that the foundation of liberal economics, free economy, would be established through the development of commercial and agricultural activities. He believed that the crisis, particularly in financial and economic terms, could be resolved through tax increases. Mehmet Cavid Bey, who made efforts for a national banking initiative, pointed out that all these policies could be made possible through a certain legal regulation.
This study provides information about the economic thought of Mehmet Cavid Bey, who played an active role during the late Ottoman period, particularly during his tenure as Minister of Finance and as a member of the Committee of Union and Progress. The study focuses on Cavid Bey's diaries, which he regularly wrote between 1909 and 1924, despite some interruptions, especially regarding economic events in the Constitutional Monarchy Chronicle. It addresses the reasons behind his writing a significant work like "Ilm-i Iktisad" at a very young age and the economic questions he sought answers to. The study also refers to archival documents, his own writings, and secondary sources. The aim of the study is to explore the economic ideas that Cavid Bey attempted to implement during his public service. By employing qualitative methods throughout the study, it aims to identify the shortcomings of previous research and contribute to the field.

Keywords

Ottoman Economic Thought , Ottoman Economic History , Committee of Union and Progress , Mehmet Cavid Bey , Liberalism

Geç Osmanlı Dönemi Modern İktisadi Yaklaşımlar: Mehmet Cavid Bey Örneği

Abstract

Osmanlı Devleti’nde, XIX. yüzyıl siyasi, iktisadi ve içtimai alanda değişimlerin yaşandığı dönemdir. Osmanlı Devleti’nde son derece önemli vazifelerde bulunan Mehmet Cavid Bey, Osmanlı Devleti’nde iktisadi anlamda fikirleri ile yol göstermiş bir devlet adamıdır. Selanik doğumlu olan Mehmet Cavid Bey İttihat ve Terakki Cemiyeti üyesidir. İktisadi fikirleri liberal iktisat politikaları çerçevesinde şekillenmiştir. Mehmet Cavid Bey bir ülkenin iktisadi anlamda muvaffakiyet sağlayabilmesini ülkenin içinde bulunduğu doğal şartlar çerçevesinde açıklamıştır. Liberal ekonominin en temel yapı taşı olan serbest ekonominin, ticari faaliyetlerin ve zirai faaliyetlerin geliştirilmesi ile oluşacağını vurgulamıştır. Özellikle mali ve ekonomik açıdan içinde bulunan krizi vergi artırımı ile çözüme kavuşturacağına inanmıştır. Milli bankacılık girişimi için çaba gösteren Mehmet Cavid Bey, tüm bu politikaları belli bir hukuki düzenleme ile mümkün hale gelebileceğine dikkat çekmiştir.
Bu çalışmada Geç Osmanlı döneminde etkin rol üstlenen Mehmet Cavid Bey’in Maliye Nazırlığı döneminde ve İttihat ve Terakki Cemiyeti üyeliği döneminde üzerinde durmuş olduğu iktisadi düşüncesi hakkında bilgi verilmiştir. Yapılan bu çalışmada özellikle Cavid Bey’in arada kesilmeler olsa da düzenli olarak kaleme aldığı 1909 ve 1924 yılları arasındaki günlükleri; Meşrutiyet Ruznamesindeki iktisadi olaylar üzerinde durulmuştur. Çok genç yaşta İlm-i İktisad gibi çok mühim bir eseri kaleme almasının altında yatan sebepler ve iktisadi olarak aradığı soruların neler olduğu hususuna değinilmiştir. Bu çalışmada özellikle arşiv belgeleri başta olmak üzere, kendisinin kalem aldığı eserler ve ikincil kaynaklara da başvuru yapılmıştır. Çalışmanın amacı Cavid Bey’in kamu görevini yürüttüğü esnada uygulamaya çalıştığı iktisadi fikirlerin neler olduğuna yöneliktir. Çalışma boyunca nitel yöntem metodu kullanılarak olay ve olgular çerçevesinde bir nedensellik bağı kurulmaya çalışılmıştır.

Keywords

Osmanlı İktisat Düşüncesi , osmanlı İktisat Tarihi , İttihat ve Terakki Cemiyeti , Mehmet Cavid Bey , Liberalizm

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
• Dâhiliye Mektubî Kalemi (DH. MKT) 1520/58.
• Dâhiliye Memur Sicil Zarfları ( DH.SAİD.d) 79/467
• İrade Dosya Usulu ( İ.DUİT.) 8/95
• İrade Maliye ( İ.ML..) 95/92, (Lef 1)
• Hariciye Nezareti İdare ( HR.İD.) 212/93
• “Cavid Bey Efendi'nin Beyanatı", Sabah, 23. Sene, 8052, 7 Şubat 1327/2 Rebiulevvel 1330, s.2.
• “Cavid Bey”, Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi, Ana Yayıncılık, İstanbul, 1987.
• Avcı, Cemal, “İzmir Suikastı”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c. X, s. 28, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,1995, s. 89-103.
• Aydın, N. Z., “Maliye Nazırı Mehmed Cavid Bey”, KSU Journal of Social Sciences, 12(2), 10, , 2015, s.10-13.
• Beaulieu, Leroy ve Paul, Pierre, The New Palgrave: A Dictionary of Economics, London,1987.
• Bozkurt, Ahmet Deniz, Geç Dönem Osmanlı İmparatorluğu'nda İktisadi Düşüncenin Gelişmesinde Liberal İktisat ve Milli İktisat Yaklaşımlarının Etkisi: Karşılaştırmalı bir İnceleme 1800 - 1914, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2019.
• Bozpınar, Cumali, “Osmanlı İktisadi Düşüncesinde Liberal İktisat: Mehmed Cavid Bey, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 20, sayı 78, 2021.
• Cavid Bey, Meşrutiyet Ruznâmesi, Cilt 1-4, Hasan Babacan, Servet Avşar (hzl.), Ankara: TTK, 2015.
• Cavid Bey, Şiar’ın Defteri, Yayına Hazırlayan: Şiar Yalçın, İstanbul, 1995.
• Cavid, Mehmed, "Kanun-ı Ticaret Hakkında - I: Tarihçe ve Lüzum-ı Islah", İkdam, 15. Sene, 5142 (4 Eylül 1324/17 Eylül 1908), s. 1.
• Cavid, Mehmed, “Kanun-ı Ticaret Hakkında-II: Anonim Şirketler", İkdam, 15. Sene, 5158 (20 Eylül 1324/3 Ekim 1908).
• Cebesoy, Ali Fuat, Siyasi Hatıralar Büyük Zaferden Lozan’a Lozan’dan Cumhuriyete, C.I-II, İstanbul, 2007.
• Cerrahoğlu, Ahmet Nevzat, Türkiye’de Sosyalizm (1848-1925), İstanbul, 1968.
• Çavdar, Tevfik, İttihat ve Terakki, İstanbul, 1991.
• Çavdar, Tevfik, Türkiye’de Liberalizm, 1992.
• Çetinkaya, Ali, Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, Ankara, 1954.
• Demirci, Kürşat, “Yardımlaşma”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, Cilt 43, 2013, s. 332-334.
• Doğan, Atilla, “Liberalizmin İlk İzleri Ulum-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası’nda Liberal Anlayış”, Tanıl Gültegingil, Bora Murat, (ed.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Liberalizm, İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.
• Elöve, Mustafa E., Bir Demet Işık (Fevziye’nin Yükselişi), İstanbul,1991.
• Eroğlu, Nazmi, İttihatçıların Ünlü Maliye Nazırı Cavid Bey, İstanbul,2008.
• Genç, Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2018, s. 176-185.
• Genç, Mehmet, XIX. Yüzyılda Osmanlı İktisadi Dünya Görüşünün Klasik Prensiplerindeki Değişimler, Divan: Disiplinler arası Çalışmalar Dergisi, 6,1-8.A, 1999.
• Hanioğlu, M. Şükrü, “Jön Türkler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 23, 2001, s. 476-484.
• İlkin, Selim “Mehmed Cavid Bey”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.7, İstanbul ,1993, s.175.
• Kılıç, Ali, İstiklal Mahkemesi Hatıraları, İstanbul, 1997.
• Kılıç, Murat, “Tekinalp”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, 2019, Ankara,3. Basım ek -2 cilt, s.586-587.
• Koloğlu, Orhan, İttihatçılar ve Masonlar, İstanbul,1991.
• Landau, Jakop M., Tekinalp Bir Türk Yurtseveri (1883-1961), İstanbul,1996.
• Mehmed Cavid, “Borsa Muamelâtı”, Ulûm-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, C.2, No.17, s. 577-612.
• Mehmed Cavid, “Medeniyet ve Nüfus”, S.F.,1317, No.546, s. 402.
• Mehmed Cavid, “Ticaret Odaları”, (Der. Deniz Karaman), Cavid Bey ve Ulûm-ı İktisâdiye ve İçtimâiye Mecmûası, Ankara, 2001.
• Mehmed Cavid, “Ticaret Şirketleri”, Ulûm-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, C.2. No.18-21, s. 767-847.
• Mehmed Cavid, İlm-i İktisad, Cilt 1,Matbaa-i Amire, İstanbul, 1326.
• Mehmed Cavit, İktisat İlmi, (Çev. Sema Alpun Çakmak), Ankara, 2022.
• Mehmet Cavid Bey, İktisat İlmi, Sadeleştiren: Orhan Çakmak, Ankara, 2001.
• Mehmet Cavid Bey, Zindandan Mektuplar, Yayına Hazırlayan: Murat Yılmaz, Ankara,2005.
• Mehmet Cavid, “1327 Senesi Esbab-ı Mucibe Layıhası”, Ulûm-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası, c.3, no.23, s.1052-1108.
• Öztürk, Mustafa, Cavid Bey’in İktisadi Düşüncesi ve Uygulaması, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktor Tezi, İstanbul, 2023.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Maliye Teşkilâtı Tarihi (1442-1930), Ankara, 1978.
• Pamuk, Şevket, Osmanlı Türkiye İktisadi Tarihi 1500-1914, İletişim Yayınları, İstanbul, 2007, s. 27.
• Sadi, Kerim, Türkiye’de Sosyalizmin Tarihine Katkı, İstanbul,1994.
• Sayar, Ahmet Güner, Osmanlı İktisadî Düşüncesinin Çağdaşlaşması,2000.
• Tabakoğlu, Ahmet, Türkiye İktisat Tarihi, İstanbul, 1986.
• Toprak, Zafer, Türkiye’de Milli İktisat (1908-1918), Ankara, 1982.
• Toprak, Zafer, Türkiye’de Popülizm 1908-1923, İstanbul, 2013.
• Tunaya, Tarık Zafer, “İkinci Meşrutiyet’in Siyasal Hayatımızdaki Yeri”, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938), İstanbul, 2009.
• Uçar, Ahmet, “Emanuel Karasu’nun Sultan Hamid’e Jurnalleri”, Tarih ve Düşünce Dergisi, Sayı 61, (Eylül 2005), s. 24-26.
• Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, İstanbul,2019.
• Ümütlü, Ayşe Yaşar, “The Man Versus the State (Devlete karşı Birey) Eserinin Kritiği”, Kent Kültürü ve Yönetimi Hakemli Elektronik Dergi, Cilt 9, Sayı: 3,2016.
• Zorlu, Ilgaz, Evet, Ben Selanikliyim Türkiye Sabetaycılığı, İstanbul, 1999.