Ahmet Zühtü Paşa'nın Maarif Nâzırlığı (1891-1902)

Year 2025, Volume: 10 Issue: 2, 1756 - 1780, 30.09.2025

Kemal Doğan

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1642555

Abstract

II. Abdülhamid 1876’da tahta çıktığında kendisini Rusya ile savaşa doğru evrilen bir siyasi ortam, 1875’te borçlarını ödeyemeyeceğini ilan eden bir hükümetin yarattığı mali belirsizlik ortamı ve bunlara ek olarak, Tanzimat reformlarının getirdiği Avrupa yönelimli eğitim anlayışının yaygınlaştığı bir eğitim ortamında buldu. 1880’lerin ortalarında II. Abdülhamid mevcut eğitim sisteminin kendisine karşı muhalefeti artırdığını gözlemekte ve bu sistemin değiştirilmesi gerektiğine inanmaktaydı. Bu amaçla, genel olarak eğitimde dini ve ahlaki derslerin ağırlığının artırılması için birçok nizamname çıkarıldı. Fransa’da 1789 İhtilali sonrasında izlenen eğitim politikası örneğinden hareketle, devlete sadık memur ve vatandaş yetiştirmenin yolunun eğitimden geçtiği anlayışı gelişti. II. Abdülhamid, bu yöndeki değişiklikleri hayata geçirecek, ilk ve orta eğitimin yaygınlaştırılmasını sağlayacak, idare ve maliye sahasında kendini kanıtlamış Ahmet Zühtü Paşa’yı maarif nezaretinin başına getirdi. Zühtü Paşa özellikle Avrupa devletlerinin siyasi baskısına dayanarak kural tanımaz bir tutum içindeki yabancı, misyoner ve gayrimüslim okullarının ruhsat almalarını sağlamaya ve bunların devlet aleyhine faaliyetlerine engel olmaya çalıştı. Maarif ve maliye konularında değerli raporlar hazırladı ve daha önce başarısızlık nedeniyle kapatılmış bulunan Darülfünun’u bir daha kapanmamak üzere yeniden açtı. Aralıksız 10 yıl 7 ay gibi bir süreyle en uzun süre maarif nazırlığı yapmış olan Ahmet Zühtü Paşa’nın yürüttüğü maarif siyasetinin ve uygulamalarının etkileri Cumhuriyet dönemine kadar uzandığı için kapsamlı bir değerlendirmeyi hak etmektedir. Dolayısıyla, arşiv belgelerine dayalı bu makale onun Osmanlı’nın son dönem maarif siyasetindeki rolünü ortaya çıkarmak amacını gütmektedir.

Keywords

Zühtü Paşa , maarif nezâreti , II. Abdülhamid , ecnebî mektepler , aşiret mektebi

Ahmet Zühtü Pasha as the Minister of Education (1891-1902)

Abstract

When Abdülhamid II ascended the throne in 1876, he found himself in a political environment that was evolving towards war with Russia, an environment of financial uncertainty created by a government that declared its inability to pay its debts in 1875, and, in addition, an educational environment in which the European-oriented education approach brought about by the Tanzimat reforms became widespread. In the mid-1880s, Abdülhamid II observed that the existing education system was increasing opposition to him and believed that the system needed to be changed. To this end, many regulations were issued to increase the emphasis of religious and moral lessons in education. Following the example of the education policy pursued in France after the 1789 Revolution, the understanding developed that the way to raise civil servants and citizens loyal to the state was through education. Abdülhamid II appointed Ahmet Zühtü Pasha, who had proven himself in the fields of administration and finance, as the head of the Ministry of Education to implement these changes and ensure the popularization of primary and secondary education. Zühtü Pasha sought to ensure that foreign, missionary, and non-Muslim schools, which were acting in a lawless manner relying on political pressure from European states, to obtain licenses and to prevent them from engaging in activities against the state. He prepared valuable reports on education and finance and reopened Darülfünun, which had previously been closed due to failure, as a permanent institution. Ahmet Zühtü Pasha, who served as Minister of Education for the longest period of time, 10 years and 7 months without interruption, deserves a comprehensive evaluation because the effects of his education policy and practices extended into the Republican era. Therefore, this article, based on archival documents, aims to reveal his role in the education policy of the late Ottoman period.

Keywords

Zühtü Pasha , ministry of education , Abdülhamid II , foreign schools , tribal school

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
• Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO)
• BEO, nr. 25/1832, 25 Za 1309/21 Haziran 1892.
• Dahiliye – Mektubi Kalemi (DH.MKT)
• DH.MKT, nr. 123/26, 20 Ra 1311/1 Ekim 1893.
• DH.MKT, nr. 1964/35, 26 Za 1309/22 Haziran 1892.
• Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahval Komisyonu Defterleri (DH.SAİD.d)
• DH.SAİD.d, nr. 18/1, s. 1-2.
• Hariciye – İdare (HR.İD)
• HR.İD, nr. 1594/6, 28 Ca 1309/30 Aralık 1891.
• İrade – Dahiliye (İ.DH)
• İ.DH, nr. 1295-6/102449, 3 Za 1308/10 Haziran 1891.
• İrade – Hususi (İ.HUS)
• İ.HUS, nr. 27/1, 22 M 1312/26 Temmuz 1894.
• İrade – Meclis-i Mahsus (İ.MMS)
• İ.MMS, nr. 131/5641, Lef 6, 29 Z 1308/22 Temmuz 1892.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV)
• MV, nr. 72/54, 10 Ca 1310/30 Kasım 1892.
• MV, nr. 78/51, 14 B 1311/21 Ocak 1894.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS)
• Y.A.HUS, nr. 267/68, 14 Ca 1310/4 Aralık 1894.
• Yıldız Esas Evrakı (Y.EE)
• Y.EE, nr. 45/50, 22 S 1312/25 Ağustos 1894.
• Y.EE, nr. 45/41, 30 B 1317/4 Aralık 1899.
• Y.EE, nr. 11/13 (tarih yok; 17 Şubat-14 Nisan 1902 arasında yazılmış olmalı).
• Y.EE, nr. 45/45, Lef 2-4, 14 L 1317/15 Şubat 1900.
• Y.EE, nr. 102/38, 19 M 1311/2 Ağustos 1893.
• Y.EE, nr. 112/6, 24 C 1286/1 Ekim 1869.
• Yıldız Perakende Evrakı Arzuhâller ve Jurnaller (Y.PRK.AZJ)
• Y.PRK.AZJ, nr. 42/11, 9 M 1319/19 Nisan 1901.
• Yıldız Perakende Evrakı Maarif Nezareti Maruzatı (Y.PRK.MF)
• Y.PRK.MF, nr. 2/17, 13 Z 1308/20 Temmuz 1891.
• Y.PRK.MF, nr. 3/31, 29 Z 1311/3 Temmuz 1894.
• Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV)
• Y.MTV, nr. 113/49, 22 N 1310/9 Şubat 1893.
• Gümrük Rehberi (Sayı 535, 1947)
• Ma’lûmât (Sayı 337, 22 Mayıs 1902)
• Stamboul (9 Eylül 1891; 7, 15, 23 Ekim 1891; 3 Eylül 1900)
• Tercüman-ı Hakikât (4 Eylül 1891; 2 Eylül 1900)
• Ahmed Esad Bey, “Gümrük Tarihinden Sayfalar: Rüsûmât Emînlerinden Ahmet Zühtü Paşa”, Gümrük Rehberi, Sayı: 535, İstanbul 1947.
• Ahmed Zühdi Paşa, Sahih İlmihal: el-Mecmûatü’z- Zühdiyye fi’l-Ahkâmi’d Dîniyye, Haz. Mehmed Emre, Bedir Yayınevi, İstanbul 2001.
• Akyüz, Yahya, “Abdülhamit Devrinde Protestan Okulları ile İlgili Orijinal İkiBelge”, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, III/1, (1970), s. 121-130.
• Alkan, Mehmet Ö., “II. Abdülhamid Döneminde Eğitim ve İdeoloji”, Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi, Ed. Muhammed Enes Kala vd., Eğitim Bir-Sen Yayınları, Ankara 2019.
• Birinci, Ali, “Osmanlı Devletinde Matbuat ve Neşriyat Yasakları Tarihine Medhal”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 4, Sayı 7, İstanbul 2006.
• Bluntschli, M., Hukuk-ı Beyne’d Düvel-i Kanunî, Çev. Yusuf Ziya Paşa, İstanbul: Vakit Gazetesi Matbaası, 1297 (1880).
• Cevdet Paşa, Tezâkir, Yayına Hazırlayan: Cavid Baysun, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1986.
• Ceyhan, Erdal, Türk Eğitim Tarihi Kronolojisi, Ulusal Yayınları, Edirne 2004.
• Çetin, Atilla, “Maarif Nâzırı Ahmed Zühdü Paşa’nın Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Yabancı Okullar Hakkındaki Raporu”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 10-11, (1983), s. 189-219.
• Erdoğdu, Teyfur, “Üsküdar Amerikan Kız Koleji’nin Kısa Tarihi”, Üsküdar Sempozyumu 1–Bildiriler, Cilt 1, Ed. Zekeriya Kurşun vd, Üsküdar Belediyesi Yay., İstanbul 2004.
• Ergin, Osman Nuri, Türk Maarif Tarihi, Eser Matbaası, İstanbul 1977.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin, Darülfünun – Osmanlı’da Kültürel Modernleşmenin Odağı, IRCICA Yayınları, İstanbul 2010.
• Koçer, Hasan Ali, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu, Uzman Yayınları, Ankara 1987.
• Kodaman, Bayram, Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991.
• Kodaman, Bayram, "II. Abdülhamid ve Aşiret Mektebi", Devr-i Hamid, Cilt 1, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2011.
• Mahmud Cevad, İbnü’ş-Şeyh Nâfi’, Maârif-i Umûmiye Nezâreti Târihçe-i Teşkilât ve İcrââtı, Haz. Taceddin Kayaoğlu, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2001.
• Mutlu, Şamil, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yabancı Okullar, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi SBE, İstanbul 1999
• Oraloğlu, Ali, “Zühdü Paşa”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, Cilt 44, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2013.
• Osmanlı’dan Günümüze Anayasa Metinleri, Ed. Ömer Keskinbaş vd., TBMM Yayınları, Ankara 2023.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Maliye Teşkilatı Tarihi (1442-1930), Cilt 3, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını, Ankara 1978, s. 444.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Sicill-i Osmanî Zeyli, Cilt 19, Yayına Hazırlayan: Metin Hülagü, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 2009
• Sakaoğlu, Necdet, Türkiye Eğitim Tarihi, Alfa Yayınları, İstanbul 2018.
• Sinaplı, Ahmet Nuri, Maliye ve Maarif Nâzırı Ahmet Zühtü Paşa, Lebib Yalkın Yayınevi, İstanbul, tarih yok.
• Somel, Selçuk Akşin, Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908)- İslâmlaşma, Otokrasi ve Disiplin, Çev. Osman Yener, İletişim Yayınları, İstanbul 2015.
• Şanal, Mustafa, “İkinci Abdülhamid Döneminde İlköğretim, Ortaöğretim ve Yükseköğretim Uygulamaları”, Devr-i Hamid Sultan II. Abdülhamid, Cilt 3, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Erciyes 1978.
• Tekin, Rahmi ve Esmer Duman, “II. Abdülhamid Döneminde Bir Eğitim Modeli: Aşiret Mektebi (1892-1908)”, Bingöl Üniversitesi SBE Dergisi, Sayı 22, Bingöl 2021, s. 431.
• Kurşun, Zekeriya, “Köle Ticareti, Saint Josef Lisesi ve Afrika’nın Talanı”, https://ordaf.org/kole-ticareti-saint-joseph-lisesi-ve-afrikanin-talani/, [Erişim tarihi: 28.12.2021].