Trabzon Kent Merkezinde Hristiyan Nüfusun Artışı ve Nedenleri

Year 2025, Volume: 10 Issue: Vakanüvis 10. Yıl Özel Sayısı, 773 - 814, 31.10.2025

Erdal Hürol

https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1654079

Abstract

Anadolu’nun Karadeniz sahillerine açılan güzergâhlarından biri olan Trabzon kara ve deniz ulaşımı açısından stratejik konuma sahiptir. Kafkasya’dan Hazara, Erzurum-Tebriz hattı ile İran’a kadar uzanan ulaşım ağı liman kenti Trabzon’u ön plana çıkarmaktadır. Kırım, Odessa, Köstence, Sivastopol olmak üzere kuzey-güney yönünde Karadeniz limanları arasındaki ulaşım ve ticaret potansiyeli Trabzon’u siyasi ve askeri açıdan daha da önemli hale getirmiştir. Rusya ve Kırım üzerinden ithal edilen başta buğday ve diğer emtiaların hem Anadolu kentlerine hem de başkent İstanbul’a ulaştırılmasında Trabzon limanı kritik öneme sahipti. Sivas, Erzurum, Kayseri, Amasya, Tokat ve diğer Anadolu kentlerinde üretilen buğday, un, deri, bal, tereyağı gibi hayvansal ve tarım ürünleri Trabzon üzerinden Karadeniz sahiline çeşitli vasıtalarla nakledilmekte ve oradan da gemilerle farklı yerlere ihraç edilmekteydi. Karadeniz uluslararası ticarete açılmadan önce de Trabzon limanı alternatif bağlantı rotaları, ithalat, ihracat gibi yoğun ticari faaliyetleri sayesinde Ceneviz ve Venedikliler başta olmak üzere birçok yabancı devletin ve tüccarın ilgisini çekmiştir. Bundan dolayı Kent merkezindeki dükkânlar, mağazalar, eczaneler, ticarethaneler ve imalathanelerin önemli bir kısmı yabancılara aitti. Anadolu’dan ve yabancı devletlerden gelen Müslüman ve Hristiyan tüccarlar, eczacılar, doktorlar, mevsimlik işçiler, hamallar, kayıkçılar, meslek erbabından oluşan yoğun bir yabancı nüfus Trabzon kent merkezinde ikamet etmekteydi. 1800’lerden itibaren seyyahlar, doğa bilimciler, araştırmacılar, ticaret komiserlikleri Karadeniz kentlerine yoğun ilgi duymaya başladılar. Akabinde Fransa, Britanya, Avusturya, İtalya, İran, Rusya Trabzon’da konsolosluk açmıştır. Tanzimat uygulamalarıyla birlikte temizlik, aydınlatma, ulaşım, çevre sağlığı gibi beledî hizmetleri sağlayacak düzenlemeler yapıldı. Liman idaresi, deniz fenerleri, karantina yerleri, hastaneler, gümrük binalarının ihdas edilmesi, kadastro çalışmaları, arazi düzenlemeleri yapıldı. Buna bağlı olarak arazilerin kıymeti hızlı şekilde artışa geçti. Kuyumculuk, bakırcılık, sarraflık, taş işçiliği, marangozluk, terzi, ayakkabıcılık gibi zanaat kolları, gıda, dericilik, boyahane, mensucat, değirmenciliğin yanı sıra birçok imalat sektörü hızla gelişmeye başlamıştır. Bu gelişmeler tarihi bir liman kenti olan Trabzon’un sosyo-kültürel, iktisadi ve demografik yapısını derinden etkilemiştir. Tanzimat ve Islahat reformlarıyla birlikte Osmanlı toplum yapısındaki değişime bağlı olarak Gayrimüslimlerin siyasi, iktisadi ve sosyal hayatta öne çıkmaları ivme kazanmıştır. Modern kapitalist sistemin bir uzantısı olan uluslararası ticaret ve yabancı sermaye liman kentlerindeki iktisadi ve sosyal dönüşümün kilometre taşları olmuştur. Karadeniz sahil kentlerindeki değişim dalgası ve ticari fırsatlar göçleri hızlandırmış, buna bağlı olarak nahiyelerden, kazalardan ve Anadolu’nun farklı kentlerinden sahillere doğru göç hareketini tetiklemiştir. Ticaret ve göçler liman kentlerinde 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren demografik yapıyı dönüştüren en önemli dinamiklerden birisi olmuştur. Salgın hastalıklar, savaşlar, kuraklık-kıtlık, Osmanlı Devleti’ndeki askerlik uygulamaları, yabancı sermaye, göçler, Gayrimüslimlerin tekeline geçen uluslararası ticaret Müslüman nüfusu sistemin dışına çıkarmış ve zamanla olumsuz yönde etkilenmiştir. Bu dönemde özellikle Müslüman nüfus düşüşe Hristiyan nüfus ise alışılagelmişin ve rutinin dışında yükselişe geçmiştir. Bu gelişmelere bağlı olarak kent merkezinin sosyo-kültürel dokusu yarım asır öncesine göre değişmiştir. Çalışma kapsamında 19. yüzyıldan 20. yüzyılın ilk çeyreğine kadar olan süreçte sosyo-kültürel, iktisadi gelişmeler ekseninde Trabzon kent merkezinin demografik yapısı ele alınmıştır. Yöntem olarak örneklem, nitel analiz ve değerlendirmelerden hareketle çıkarımlara varma metodolojisi benimsenmiştir. Osmanlı, İngiliz ve Fransız ana kaynakları temelinde Trabzon kent nüfusunun yaklaşık yüzyıllık değişim ve dönüşüm süreci istatistikler üzerinden analiz edilmiştir.

Keywords

Trabzon , Sosyal ve Demografik Yapı , Hristiyan Nüfus , Liman Kentler , Değişim-Dönüşüm , Göçler , Salgın Hastalıklar

Increase of Christian Population in Trabzon City Center and its Reasons

Abstract

Trabzon, one of the routes opening to the Black Sea Coast of Anatolia, has a strategic location in terms of land and sea transportation. The transportation network extending from the Caucasus to Hazar, Erzurum-Tabriz line and Iran brings the port city of Trabzon to the fore. The transportation and trade potential between the north-south Black Sea ports, including Crimea, Odessa, Constanta and Sevastopol, made Trabzon even more important in political and military terms. The port of Trabzon was of critical importance in transporting wheat and other commodities imported from Russia and Crimea to both Anatolian cities and the capital İstanbul. Animal and agricultural products such as wheat, flour, leather, honey and butter produced in Sivas, Erzurum, Kayseri, Amasya, Tokat and other Anatolian cities were transported to the Black Sea Coast via Trabzon by various means and from there they were exported to different places by ships. Even before the Black Sea was opened to international trade, the Trabzon port attracted the attention of many foreign states and Merchants, especially the Genoese and Venetians, thanks to its alternative connection routs and intensive commercial activities such as import and export. For this reason, a significant portion of the shops, stores, pharmacies, commercial establishments and manufacturing plants in the city center belonged to foreigners. A large foreign population consisting of Muslim and Christian Merchants, pharmacists, doctors, seasonal workers, porters, boatmen and professionals coming from Anatolia and foreign states resided in the city center of Trabzon. From the 1800s onwards, travelers, naturalists, researchers and trade Commissioners began to take a keen interest in the Black Sea cities. Subsequently, France, Britain, Austria, Italy, Iran and Russia opened consulates in Trabzon. Along with the Tanzimat practies, regulations were made to provide municipal services such as cleaning, lighting, transportation, and environmental health. Port administration, lighthouses, quarantine areas, hospitals, customs buildings were established, cadastral Works and land arrangements were made. Accordingly, the value of land began to increase rapidly. Crafts such as jewelry, Coppersmithing, Money-changing, stonemasonry, carpentry, tailoring, shoemaking, as well as food, leather, dyeing, textiles, milling, and many manufacturing sectors began to develop rapidly. These developments have deeply affected the socio-cultural, economic and demographic structure of Trabzon, a historical port city. With the Tanzimat and Islahat reforms, the rise of non-Muslims to prominence in political, economic and social life gained momentum due to the changes in the Ottoman social structure. International Trade and foreign capital, an extension of the modern capitalist system, have been the milestones of economic and social transformation in port cities. The wave of change and commercial opportunities in the Black Sea coastal cities accelerated Migration, and accordingly triggered Migration from the townships, districts and different cities of Anatolia to the Coast. Trade and migration have been one of the most important dynamics that transformed the demographic structure in port cities since the Second half of the 19th century. Epidemic diseases, wars, drought and famine, military practices in the Ottoman Empire, foreign capital, migrations, and international trade monopolized by non-Muslim have excluded the Muslim population from the system and have been negatively affected over time. During this period, the Muslim population in particular began to Decline, While the Christian population rose outside of the norm and routine. Depending on these developments, the socia-cultural texture of the city center has changed compared to half a century ago. Within the scope of the study, the demographic structure of Trabzon city center was discussed in terms of socia-cultural and economic developments from the 19th century to the first quarter of the 20th century. As a method, the methodology of reaching inferences based on sampling, qualitative analysis and evaluations was adopted. Based on Ottoman, British and French primary sources, the nearly century-long change and transformation process of the Trabzon urban population was analyzed through statistics.

Keywords

Trabzon , Social and Demographic Structure , Christian Population , Port Cities , Change-Transformation , Migrations , Epidemic Diseases

References

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA,NFS.d.1100/1101/1123/1127/1129/1138/1040/1145/1146/1147/1148/1149/1152/1155/1157/1159/1164
• BOA, MKT. UM. 447/63/2.
• BOA, DH. Y. PRK. 1/13.
• BOA, DH. İ. ŞD. 49/2697.
• BOA, İ. DH. 1031/81206.
• BOA, DH. İ. TNF. 1/33.
• BOA, HR. ŞFR. Nr: 04/303/77.
• BOA, DH. MKT. Nr: 2370/47.
• BOA, HR. ŞFR. Nr: 04/809/1.
• BOA, DH. Y. A. HUS. Nr: 505/76.
• BOA, DH. EUM. 2. Şb. Nr: 68/39; 5/51; 8/61.
• BOA, DH. ŞFR. Nr: 582/156.
• Trabzon Vilayet Salnameleri
• TVS, Sene H.1286/1869, Vilayet Matbaası, Trabzon.
• TVS, Sene H.1287/1870, Vilayet Matbaası, Trabzon.
• TVS, Sene H.1292/1875, Vilayet Matbaası, Trabzon.
• TVS, Sene H.1296/1879, Vilayet Matbaası, Trabzon.
• TVS, Sene H.1321/1903, Vilayet Matbaası, Trabzon.
• TVS, Sene H.1322/1904, Vilayet Matbaası, Trabzon.
• Devlet Salnamesi, Matbuat Müdüriyeti Umumiyesi, İstanbul 1927.
• AMAEF (Archives du Ministere des Affaire Etrangeres)
• AMAEF, Paris, Correspondance Consulaire et Commerciale Trebizonde, c. I, Dupre’den Talleyrant’a 2 Nivose 12/24 Aralık 1803.
• AMAEF, Nantes, Constantinople, Ambassade, Serie D, Trebizonde, c. 3, Notice sur Trebizonde, 1 Haziran 1833.
• ADBR (Archives Departmentales Bouches du Rhone) Marseille.
• ADBR (Archives Departmentales Bouches du Rhône/ Marseille, Trebizond 1831-1849, 200 E 461.
• Aktaş, Esat, Erzurum ve Trabzon Vilayetinde Salgın Hastalıklar (1838-1914), Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 2015.
• Açık, Turan, Gelenek ve Modernlik Arasında Bir Osmanlı Şehri: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon’da Siyaset, Basılmamış Doktora Tezi, Trabzon 2012.
• Ainsworth, William Francis, Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea, and Armenia, II, Robert bedrosian-library, London 1842.
• Aydın, Mustafa, Alman Seyyahı Karl Koch’un 1843 Yılına Ait Trabzon İzlenimleri, Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri (6-8 Kasım 1998), Kemal Çiçek (Ed.), Trabzon Belediyesi Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon 1999, s. 407-422.
• Aygün, Necmettin, Onsekizinci Yüzyılda Trabzon’da Ticaret, Serander Yayınları, Trabzon 2005.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Tarihi Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, 10, (1953), Yayınlanma Tarihi 2010, s. 1-26.
• Braudel, Fernand, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, C. I, Mehmet Ali Kılıçbay (Çev.), Eren Yayınları, İstanbul 1990.
• Behar, Cem, “Osmanlı Nüfus İstatistikleri ve 1831 Sonrası Modernleşmesi”, Osmanlı Devletinde Bilgi ve İstatistik, İstatistik Kurumu Yayınları, Ankara 2000, s. 20-67.
• Bıjışkyan, P. Minas, Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası (1817-1819), Hrand D. Andreasyan (Çev.), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1969.
• Bostan, Hanefi. (2018). XV-XIX. Yüzyıllarda Trabzon Şehir Nüfusu, Nüfusun Yükselişi ve Düşüş Nedenleri, Avrasya Uluslararası Araştırma Dergisi, 6/13 (2018), s. 121-154.
• Bozkurt, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), TTK Yayınları, Ankara 1996.
• Brant, James, “Journey Through a Part of Armenia and Asia Minor, in the Year 1835”, Journal of the Royal Geographical Society of London, 6 (1836), s. 187-223.
• Cuinet, Vital, La Turquie d’Asie, Geographie Administrative, Statistique Descriptive et Raissonnéee de l’Asie mineure, Tome I, Ernest Leroux Edirteur, Paris 1892.
• Deherain, Henri, “Les Premiers Consuls de France sur la Cote Septentrionale de I’Anatolie”, Revue de I’Historie des Colonies Français, III. eme Anne, I’ere Tri-mestre, Paris 1924, s. 362-372.
• Fallmerayer, J. Philip, Doğu’dan Fragmanlar, Hüseyin Salihoğlu (Çev.), İmge Yayınevi, Ankara 2002.
• Göyünç, Nejat, “Hane Deyimi Hakkında”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 32 (1970), s. 331-348.
• Gülsoy, Ufuk, Cizyeden Vatandaşlığa Osmanlı’nın Gayrimüslim Askerleri, Timaş Yayınları, İstanbul 2010, s. 21.
• Halaçoğlu, Yusuf, Ermeni Tehciri, 21. Baskı, Babıâli Kültür Yayıncılığı, İstanbul 2012.
• Hürol, Erdal. (2024). 19. Yüzyılda Trabzon, Samsun, Giresun ve Ordu Kentlerinde Hristiyan Nüfusun Yükselişi, Basılmamış Doktora Tezi, Ordu 2024.
• Issawi, Charles, “The Tabriz-Trabzon Trade 1830-1900: Rise and Decline of a Route”, International Journal of Middle East Studies, 1/1 (1970), s. 18-27.
• İpek, Nedim, Canik ve Göç (1800-1923), Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2018.
• İpek, Nedim, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Gümüşhane’de Göç”, History Studies,11/2 (2019), s. 681-700.
• Karpat, Kemal, Osmanlı Nüfusu:1830-1914, Bahar Tırnakçı (Çev.), I. Baskı, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
• Kinneir, John Mac Donald, Journey Through Asia Minor, Armenia, and Koordistan, in the Years 1813 and 1814, Elibron Classics, London 1818.
• Kılıç, Orhan, Eskiçağ’dan Yakınçağ’a Genel Hatlarıyla Dünya’da ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, Fırat Üniversitesi Orta doğu Araştırmaları Yayınları, Elazığ 2004.
• Külekçi, Cahit, İmtiyazlar Bağlamında Osmanlı Devleti’nde Ermeniler, Dün Bugün Yarın Yayınları, İstanbul 2017.
• Kuş, Ayşegül, “Yabancıların Gözüyle 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Trabzon’da Konsolosluklar”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 26 (2014), s. 163-184.
• Kuruca, Nazım, “Salgın Hastalıkların XIX. Yüzyılda Trabzon ve Havalisinde İktisadi ve Sosyal Hayata Etkileri”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı: 9, 2007, s. 11-22.
• Küçük, Levent, Osmanlı Vergi Hukukunda Avarız Kavramı ve Avarızın İdaredeki Rolü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2007.
• McCarthy, Justin, “Age, Family, and Migration in Nineteenth-Century Black Sea Provinces of the Ottoman Empire”, International Journal of Middle East Studies, 10/3 (1979), s. 309-325.
• McCarthy, Justin, Ölüm ve Sürgün (Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı 1821-1922), II. Baskı, (Çev. Fatma Sarıkaya), TTK Yayınları, Ankara 2014.
• Mcneill, William Hardy, Plaques and Peoples, Published by Anchor Press, Oxford 1976.
• Mcneill, William Hardy, Dünya Tarihi, (Çev. Alaeddin Şenel), I. Baskı, Kaynak Yayınları, Ankara 1985.
• Nikiforuk, Andrew, Mahşerin Dördüncü Atlısı: Salgın ve Bulaşıcı Hastalıkların Tarihi, (Çev. Selahattin Erkanlı), İletişim Yayınları, İstanbul 2007.
• Panzac, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), Serap Yılmaz (Çev.), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997.
• Sandwıth, Humphry, A Narrative of the Siege of Kars and of the Six Months' Resistance by the Turkish Garrison Under General Williams to the Russian Army, John Murray, London 1856.
• Schnakenbourg, Eric, “Genese d’un nouveau Commerce: La France et I’ouverture du marche russ par la mer Noire dans la seconde moitie du XVIII e Siecle”, Cahiers de la Mediterranee, 83/2011, s. 309-325.
• Saydam, Abdullah, “XIX. Yüzyılda Trabzon’un Ticari Önemi ve Ulaşım Sektörü”, (Haz. Kemal Çiçek, Abdullah Saydam), Kıbrıs’tan Kafkasya’ya Osmanlı Dünyasında Siyaset, Adalet ve Raiyet, Derya Kitabevi, Trabzon 1998, s. 274-288.
• Saylan, Kemal, Gümüşhane Sancağı (1850-1918), Basılmamış Doktora Tezi, Trabzon 2012.
• Saylan, Kemal, “19. Yüzyılda Gümüşhane Sancağında Yaşanan Gayrimüslim Göçleri”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 10/20 (2016), s. 275-292.
• Smith, Eli, Researches of the Rev. E. Smith and H. G. H. Dwight in Armenia Including A Journey Thorough Asia Minor and into Georgia and Persia with A Visit to the Nestorian and Chaldean Chiristians of Oormiah and Salmas, II, Publisher, Crocker and Brewster, New York 1833.
• Sarıyıldız, Gülden, “Karantina Meclisleri’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri”, Belleten, LVIII/222, 1994, s. 329-376.
• Tekindağ, Mehmet C. Şehabettin, “Trabzon”, İslam Ansiklopedisi, XII/1, MEB Yayınları, İstanbul 1974, s. 455-477.
• Tholozan, J. D. Les Trois Dernieres Epidemeis De Peste Du Caucase: Chronologie, Geographie, Prophylaxie, Correspondant De L’academie Des Sciences, Chapıtre III, (Edıteur G. Masson), Paris 1879.
• Texier, Charles, Küçük Asya: Coğrafyası, Tarihi ve Akeolojisi, II, Ali Suat (Çev.), (Sad. Musa Yıldız), Enformasyon ve Dokümantasyon Hizmetleri Vakfı, Ankara 2002.
• Thobie, Jacques, La France, I’Europe et I’est Mediterraneen Depuis Deux Siecles; Economie, Finance, Dipolmatie, Isis Yayınları, İstanbul 2007.
• Tosun, Miraç, XVIII. Yüzyıl Trabzon’unda Cemaatlerarası İlişkiler, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2013.
• Usta, Veysel, Anabasis’ten Atatürk’e Seyahatnamelerde Trabzon, Serander Yayınları, Trabzon 1999.
• Uygun, Süleyman, “19. Yüzyılda Anadolu’dan İstanbul’a Olan Mevsimlik Ermeni İşçi Göçleri”, Hıstory Studies, 7/4 (2015), s. 137-155.
• Varlık, Nükhet, Disease and Empire: A History of Plague Epidemics in the Early Modern Ottoman Empire (1453-1600), Unpublished Doctoral Dissertation, The University of Chicago, Chicago 2008.
• Yıldırım, Nuran, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Koruyucu Sağlık Hizmetleri”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. V. İletişim Yayınları, İstanbul 1986, s. 1320-1338.
• Yılmaz, Özgür, Tanzimat Döneminde Trabzon, Basılmamış Doktora Tezi, Trabzon 2012.
• Walpole, F, The Ansayrii, (or Assassins) With Travels in the Further East in 1850-1851 Including a visit to Nineveh, (II), Publisher, R. Bentley, London 1851.