Sufis Known as “Samut” in Anatolia: Anatolian Samudism in the Context of Tombs and Dervish Lodges (Zawiyas)

Year 2024, Issue: 62-Aralık 2024, 9 - 21, 31.12.2024

Gökhan Yurtoğlu

https://doi.org/10.16971/vakiflar.1536454

Abstract

This study deals with the historical process of Sufis known by the name “Samut” in Anatolia and the tombs and dervish lodges or zawiyas built by them. The relationship between the Samudi Order in Egypt and the Anatolian Samoudies remains ambiguous. Although it is thought that the Samudies in Anatolia were influenced by the former, the foundations of Anatolian Samudism were laid when Hacı Bektaş Veli gave the name “Samut” to his caliph. The historical process of Anatolian Samudism, which started with Hızır Samit, Hacı Bektaş Veli’s caliph in the 13th century, continued in the 14th century with the adoption of the name “Samut” by those coming from Khorasan. By the 15th century, important figures such as Kara Samut, Zincirli Samut, and Yünlü Samut emerged. These Sufis came into contact with Timur and some of them traveled around Anatolia with him. This strengthens the idea that the lodges (zawiyas) named “Samut Dede/Baba” in Sivas, Ankara, Uşak, and İzmir, which were on the route of Timur’s Anatolian Campaign, may have been established during this period. Sufis with the name “Samut” in Anatolia were active in both social and Sufi contexts for a long time. The study examines the activities of such Sufis and the historical processes of their tombs and dervish lodges in light of the information in archival sources, velâyetnâmes, chronicles, and copyrighted works.

Keywords

Samut Baba, Samudism, Bektashism, Hacı Bektaş Veli, Hızır Samit

Anadolu’daki Samut Lakaplı Mutasavvıflar: Türbe, Tekke veya Zâviyeler Bağlamında Anadolu Samudîliği

Abstract

Bu çalışma, Anadolu’daki Samut lakaplı mutasavvıflar ile onların vasıtasıyla vücuda getirilen türbe, tekke veya zâviyelerin tarihi sürecini ele almaktadır. Yapılan çalışmalarda Mısır’da bulunan Samudî Tarikatı ile Anadolu Samudîleri arasındaki ilişki muğlaklığını korumaktadır. Her ne kadar Anadolu’daki Samudîlerin Mısır’daki Samudî Tarikatı’ndan etkilenmiş olduğu düşünülse de Hacı Bektaş Veli’nin kendi halifesine Samut ismini/lakabını vermesiyle beraber Anadolu Samudîliğinin temellerinin atıldığı söylenebilir. XIII. yüzyıldan itibaren Hacı Bektaş Veli’nin halifesi Hızır Samit ile başlayan Anadolu Samudîliğinin tarihî süreci XIV. yüzyılda Horasan’dan gelenlerin Samut ismini/lakabını benimsemeleriyle devam etmiştir. XV. yüzyıla gelindiğinde Kara Samut, Zincirli Samut ve Yünlü Samut gibi önemli figürlerin ortaya çıktığı görülmektedir. Söz konusu Samut lakaplı mutasavvıfların Timur ile temas ettikleri ve bazılarının Timur ile beraber Anadolu’yu dolaştıkları bilinmektedir. Bu durum Timur’un Anadolu Seferi sırasında izlediği güzergâh üzerinde bulunan Sivas, Ankara, Uşak ve İzmir’deki Samut Dede/Baba isimli tekke veya zaviyelerin bu dönemde kurulmuş olabileceği fikrini kuvvetlendirmektedir. Anadolu’daki Samut lakaplı mutasavvıfların hem soysal hem de tasavvufî bağlamda uzun bir süre boyunca faaliyet gösterdiği anlaşılmaktadır. Bu çalışmada Anadolu’daki Samut lakaplı mutasavvıfların faaliyetleri ve onlara ait türbe, tekke veya zâviyelerin tarihi süreçleri arşiv kaynaklarına, velâyetnâmelere, kroniklere ve telif-tetkik eserlere yansıyan bilgiler ışığında ele alınmıştır.

Keywords

Samut Baba, Samudîlik, Bektaşîlik, Hacı Bektaş Veli, Hızır Samit

References

• 1. Arşiv Kaynakları
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, AE.SSLM.I.. Dosya Nu: 1, Gömlek Nu: 8.
• BOA, C.EV.. Dosya Nu: 398, Gömlek Nu: 20173.
• BOA, C.EV.. Dosya Nu: 508, Gömlek Nu: 25679.
• BOA, C.EV.. Dosya Nu: 567, Gömlek Nu: 28647.
• BOA, C.EV.. Dosya Nu: 6, Gömlek Nu: 251.
• BOA, C.EV.. Dosya Nu: 633, Gömlek Nu: 31916.
• BOA, MVL. Dosya Nu: 612, Gömlek Nu: 18.
• BOA, TK.GM..FRM., Dosya Nu: 1, Gömlek Nu: 2.
• BOA, TTd., Nu: 262, s. 26.
• 438 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530) II, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1994.
• 2. Tarihi Kaynaklar
• Evliyâ Çelebi, (2005). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 10. kitap, (haz. Y. Dağlı, S. A. Kahraman, R. Dankoff), İstanbul.
• Kaşgarlı Mahmud, (1941). Divân-ı Lügâti’t-Türk Tercümesi, C. III, Çev. Besim Atalay, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Uzun Firdevsi, (1958). Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli-Vilâyetnâme. Haz. Abdülbâki Gölpınarlı, İstanbul: İnkılap Kitapevi-Nurgök Matbaası.
• 3. Telif-Tetkik Eserler
• Acun, H. (1998). “Sivas ve Çevresi Tarihi Eserlerinin Listesi ve Turistik Değerleri”. Vakıflar Dergisi, (20), 183-211.
• Akgül, M. (1988). Kütahya Tahrir Defterlerine Göre Uşak Nahiyesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Alkan, M. & Gökbuğa, F. (2012). “Timur’un Anadolu’daki Yolu: Anadolu Günlüğü”. 1402 Ankara Savaşı Uluslararası Kongresi (Yıldırım- Timur). Ankara. 585-594.
• Alkan, M. & Yurtoğlu, G. (2018). “Tarihî Bir Şahsiyet Olarak Otman Baba: Otman Baba Kimdir?”. IV. Uluslararası Alevîlik ve Bektaşîlik Sempozyumu Bildiriler Kitabı. Ed. Orhan Kurtoğlu-Ayşe Çamkara Erginer, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Yayınları, Ankara. 47-65.
• Alkan, M. (2021). “Saruhan İlinde Bir Sûfî: Ömer Emre”. Uluslararası Batı Anadolu Beylikleri Tarih, Kültür ve Medeniyet Sempozyumu IV Saruhanoğulları Bildiriler. Ankara: TTK. 1-18.
• Erdoğan, E. (2004). Ankara’nın Bütüncül Tarihi Çerçevesinde Ankara Tahrir Defterlerinin Analizi, Yayımlanmamış Doktora Tezi: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Erdoğru, M. A. (2004). “Murad Çelebi Defteri: 1483 Yılında Karaman Vilayetinde Vakıflar IV”. Tarih İncelemeleri Dergisi. XIX (2), 141-176.
• Erdoğru, M. A. (2020). “Beyşehir’de Bir Türk Dervişi ve Zâviyesi: Göçeri’de Samut Baba ve Zâviyesi”. Uluslararası Horasan’dan Anadolu’ya İrfan Geleneği: Elvan Çelebi Sempozyumu. (Editörler: Zekeriya Işık – Tuğba Gülen). 83-91.
• Gündüz, T. (2010). “Hacı Bektaş Veli’nin Yol Arkadaşı Kolu Açık Hacım Sultan ve Velâyetnâmesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Dergisi, (55), 71-96.
• Kılıç, F. & Arslan, M. & Bülbül, T. (2007). Otman Baba Velayetnamesi (Tenkitli Metin). Ankara: Grafiker Ofset.
• Köksal, M. F. (2017). “Şeyh Şücâeddîn Velâyet-Nâmesi’nin Son Neşri Üzerine”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Dergisi, (84), 9-45.
• Küçükdağ, Y. & A. Değerli, & B. Şahin, (2015). Vesâik-i Bektaşiyân’a Göre Osmanlı Devleti’nde Bektaşi Tekkeleri. Konya: Çizgi Kitapevi.
• Noyan, B. (1998). Bütün Yönleriyle Bektaşilik ve Alevilik. 1. Cilt. Ankara: Ardıç Yayınları.
• Öz, B. & Yaman, A. (1998). Hoca Ahmed Yesevi’den Hacı Bektaş Veli’ye. Ankara.
• Özdeğer, M. (2001). 15-16. Yüzyıl Arşiv Kaynaklarına Göre Uşak Kazasının Sosyal ve Ekonomik Tarihi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Pakalın, M. Z. (1971). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. III, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Şahin, H. (2010). “Şücâüddin Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), C. 39, 247-248.
• Şahin, İ. (1980). Yeni İl Kazası ve Yeni İl Türkmenleri (1548- 1653). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Ulusoy, A. (2016). Alevilikte Sultan Hızır Samut Ocağı. Ankara: İmla Kitap Yayınları.
• Yardımcı, M. (2021). “Hacı Bektaş Dergâhından Himmet Uman ve Mahlas Alan Âşıklarda Hacı Bektaş Sevgisi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Dergisi, (98), 77-106.
• Yıldız, A. (2006). “Şucaaddin Baba Velayetnamesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Dergisi, (37), 49-98.
• Yurtoğlu, G. (2016). “Otman Baba’nın Tarikatına Dair”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, (80), 137-150.