Zemahşerî’nin el-Keşşâf İsimli Eserinde Bir Üslûp Değişimi ve Şahıslar Arası Geçiş Olarak İltifât Sanatına Yaklaşımı

Yıl 2024, , 72 - 89, 15.12.2024

İslam Batur

https://doi.org/10.54893/vanid.1527401

Öz

Bu makalede Zemahşerî’nin el-Keşşâf başlıklı eserinde bir üslûp değişimi ve şahıslar arası geçiş olarak ele aldığı iltifât sanatı incelenmiştir. İltifât, genel olarak bir ifade içinde yön değiştirerek üslûp farklılığı yaratma sanatı olup dikkat çekme ve vurgu yapma gibi amaçlara hizmet eder. Zemahşerî, iltifât sanatının iki temel işlevi olduğunu belirtir: Birincisi, âyetlerin öne çıkarılması ve konuşmanın rutinini değiştirerek muhatabın dikkatini çekmektir. İkincisi ise konuşmanın bağlamıyla ilgili anlamsal bir boyuttur. Zemahşerî, kendisinden önce daha çok Meânî ilmi içerisinde değerlendirilen iltifât sanatını beyan ilminin bir alt dalı olarak kabul eder ve bu sanatın Arap belâgatı üzerindeki etkisini büyük ölçüde ortaya koyar. Zemahşerî, iltifâtı üç çeşide ayırır: Gâipten (üçüncü şahıs) muhataba (ikinci şahıs) iltifât, muhataptan gâibe iltifât ve gâipten mütekellime (birinci şahıs) iltifât. Bunların yanı sıra müellifin eseri incelendiğinde mütekellimden gâibe, mütekellimden muhataba ve muhataptan mütekellime iltifât çeşitlerini de işlediği görülmektedir. Bu çeşitler, Kur’ân’da farklı bağlamlarda etkili bir şekilde kullanılır. Zemahşerî’nin, iltifât sanatının yalnızca zamir değişiklikleriyle sınırlı olmadığı, genel olarak üslûp değişimleri ve anlatımın zenginleştirilmesi olarak geniş bir kapsamda ele alınması gerektiği kanaatini taşıdığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Zemahşerî, Kur’ân âyetlerini buna göre incelemiş ve analiz etmiştir. Dikkat çekme ve vurgulama, anlamsal derinlik katma, üslûp zenginliği, etkili iletişim, çeşitlilik ve dinamizm gibi hususlar, Zemahşerî’nin iltifât hakkındaki yorumlarının hülasası mahiyetindedir. Öte yandan Zemahşerî, iltifâtın sadece yüzeysel bir üslûp değişikliği olmadığını, âyetlerin anlamını derinleştirdiğini ve dinleyicinin dikkatini canlı tuttuğunu belirtir. Zemahşerî, iltifâtın farklı türlerini ve işlevlerini detaylandırarak, bu sanatın Arap belâgatı üzerindeki etkisini vurgular. Onun iltifât sanatı konusundaki yaklaşımları, kendisinden sonra gelen âlimler üzerinde büyük bir etki yaratmış ve Arap belâgatında uzun süre hâkim olmuştur. Zemahşerî’nin iltifât sanatına katkıları önemli olmakla birlikte, bazı eleştirilerle de karşılaşmıştır. İbnü’l-Esîr, el-Mes̱elü’s-sâʾir kitabında Zemahşerî’nin iltifâtın amacının dinleyicinin ilgisini canlı tutmak olduğu düşüncesine karşı çıkarak, bu yaklaşımın konuşmanın kalitesine zarar verebileceğini savunur. İbnü’l-Esîr’e göre, iltifât sadece üslûp değişikliği için değil, anlamın derinliğini yansıtmak için kullanılmalıdır. Onun söz konusu eleştirileri literatürde çeşitli itirazları da beraberinde getirmiş ve Zemahşerî’nin iltifât sanatına olan yaklaşımı birçok araştırmacı tarafından savunulmuştur. Bu makale, Zemahşerî’nin iltifât sanatını inceleyişini ve iltifâtın Arap belâgatındaki yerini ortaya koymayı amaçlar.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belâgatı, Zemahşerî, el-Keşşâf, iltifât, üslup değişimi, İbnu’l-Esîr.

Etik Beyan

“Yazar bu makalede araştırma ve yayın etiğine uyulduğunu beyan etmektedir.”

Destekleyen Kurum

“Yazar, çalışmada herhangi bir finans/teşvik kullanılmadığını beyan etmektedir.”

Zamakhsharī’s Approach to the Art of Compliment as a Change of Style and Transition between Persons in his work al-Kashshāf

Öz

In this article, the art of compliment, which Zamakhsharī considered as a stylistic change and transition between persons in his work titled al-Kashshāf, was examined. In general, compliment is the art of creating a difference in style by changing direction within an expression, and serves the purposes of attracting attention and emphasizing. Zamakhsharī states that the art of compliment has two main functions: The first is to highlight the verses and capture the listener's attention by altering the routine of speech. The second is a semantic dimension related to the context of the speech. Zamakhsharī regards the art of compliment, which had previously been considered mostly within the science of Ma‘ānī, as a subfield of the science of Bayān and significantly demonstrates its impact on Arabic rhetoric. Zamakhsharī categorizes compliment into three types: compliment from the absent (third person) to the addressee (second person), compliment from the addressee (second person) to the absent (third person), and compliment from the absent (third person) to the speaker (first person). In addition to these, an examination of the author’s study reveals that he also addresses the types of compliment from the speaker (first person) to the absent (third person), from the speaker (first person) to the addressee (second person), and from the addressee (second person) to the speaker (first person). These varieties are used effectively in the Qur’ān in different contexts. It is understood that Zamakhsharī believes that the art of compliment is not limited to pronoun changes, but should be considered in a broad scope as stylistic changes and enrichment of narration in general. Therefore, Zamakhsharī examined and analyzed the verses of the Qur’ān accordingly. Points such as drawing attention and emphasis, adding semantic depth, stylistic richness, effective communication, variety, and dynamism are summarizations of Zamakhsharī’s comments on compliment. On the other hand, Zamakhsharī notes that compliment is not merely a superficial stylistic change but rather deepens the meaning of the verses and keeps the listener’s attention engaged. Zamakhsharī emphasizes the influence of this art on Arabic rhetoric by detailing the different types and functions of compliment. His approaches to the art of compliment have had a significant impact on subsequent scholars and have dominated Arabic rhetoric for an extended period. Although Zamakhsharī’s contributions to the art of compliment are significant, they have also faced some criticism. Ibn al-Athīr, in his book al-Mathal al-Sāʾir, opposes Zamakhsharī’s view that the purpose of compliment is to keep the listener’s attention engaged, arguing instead that this approach could detract from the quality of the speech. According to Ibn al-Athīr, compliment should be used not merely for stylistic variation but to reflect the depth of meaning. His criticisms brought about various objections in the literature, and many scholars have argued Zamakhsharī’s approach to the art of compliment. This article aims to reveal Zamakhsharī’s analysis of the art of compliment and its place in Arabic rhetoric.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Zamakhsharī, al-Kashshāf, Compliment, Stylistic Change, Ibn al-Athīr.

Kaynakça

• Abdel Haleem, M. A. S. “Grammatical Shift for Rhetorical Purposes: Iltifāt and Related Features in the Qur’ān”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 55/3 (1992), 407-432.
• Al-Badani, N. A. vd. “Semantic and Stylistic Problems Encountered in Translating Qur’anic Digression ‘Iltifât’ into English: A Contrastive Linguistic Study”. International Journal of Linguistics, Literature nd Translation 5/2 (2022), 9-15.
• Alevî, Yahyâ b. Hamza. eṭ-Ṭırâzü’l-müteżammin li-esrâri’l-belâġa ve ’ulûmi ḥaḳâiḳi’l-i’câz. thk. Abdülhamîd Hindâvî. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-Unsûriyye, 2002.
• Arpaçukuru, Osman. “Meâller İltifât Sanatını Yansıtıyor mu? -Mâzi ve Muzâri Fiil Kipleri Arasındaki İltifât Sanatı Örneği-”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/3 (15 Aralık 2020), 1429-1454.
• Askerî, Ebû Hilâl. Kitâbü’ṣ-ṣınâ’ateyn: el-kitâbe ve’ş-şi’r. thk. Ali Muhammed el-Becâvî - Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. Kahire: Daru’l-Fikri’l-Arabî, 2. Basım, ts.
• Dağ, Mehmet. Kur’an’da Üslûp Diyalektiği: İltifât (Zamanlar ve Şahıslar Arası Geçiş). Ankara: Salkımsöğüt Yayınları, 2008.
• Dinçer, Ferit. “Kıraat Farklılığından Dolayı Oluşan Zamir İltifatı: Zemahşerî Örneği”. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7/5 (2019), 245-254.
• Durmuş, İsmail. “İltifât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/152-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Farzâneh, Seyyid Bâbek vd. “Muḳāranetun taḥlîliyye beyne ârâi’z-Zemaḫşerî ve Ebi’s-Su’ûd ḥavle’l-iltifât fi’l-Ḳur’âni’l-Kerîm”. Mecelletu’l-Kulliyyeti’l-İslâmiyyeti’l-Câmi‘a 2/63 (2021), 33-56.
• Gülnihal, Mehmet. Arap Belâgatında Sözün Muktezâ-yı Zâhirin Dışına Çıkması. ed. Nihat Tarı. Ankara: İlâhiyât, 2022.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1883.
• İbnü’l-Esîr, Ziyâeddin. el-Câmi’u’l-kebîr fî ṣınâ’ati’l-manẓûm mine’l-kelâm ve’l-mensûr. thk. Mustafa Cevâd - Cemîl Saîd. Bağdat: Matbaatu’l-Mecma’ı’l-İlmiyyi’l-İrâkî, 1956.
• İbnü’l-Esîr, Ziyâeddin. el-Mes̱elü’s-sâʾir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Kahire: el-Halebî, 1939.
• İbnü’l-Mu‘tez, Abdullah b. Kitâbü’l-bedî’. nşr. İgnatius Kratchkovski. Beyrut: Dâru’l-Messîre, 3. Basım,1982.
• Kayrevânî, İbn Reşîk. el-’Umde fî meḥâsini’ş-şiʿr ve âdâbih. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Dâru’l-Cîl, 5. Basım, 1981.
• Kazvînî, Celâlüddîn Muhammed b. Hatîb. el-Îżâḥ fî ’ulûmi’l-belâġa: el-me’ânî el-beyân el-bedî’. thk. İbrahim Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2003.
• Kınar, Kadir. “Belagatta İltifat”. Bilimname : Düşünce Platformu 3/8 (Şubat 2005), 75-106.
• Kırcı, Recep. “el-Kazvînî’nin Telḫîṣü’l-miftâḥ İsimli Eserinde İltifât Sanatı”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2022), 237-253.
• Mollaibrahimoğlu, Süleyman. “Kur’ân-ı Kerim’de İltifat Sanatı”. Diyanet İlmi Dergi 33/1 (1997), 15-35.
• Muhammed, Mahcûb el-Hasen. “Kur’ân’ı Kerîm’de İltifât Sanatı: Faydaları ve Amaçları”. çev. Mustafa Şentürk - Kasım Altuntaş. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7 (2013), 168-180.
• Özdaş, Haşim. “Kur’ân Tercümelerinde İltifât Sanatının Çeviri Sorunu”. İlahiyat Tetkikleri Dergisi 53 (30 Haziran 2020), 93-113.
• Özdaş, Haşim. “Kur’an Yolu Meali’nde İltifât Sanatının Türkçeye Tercüme Edilmesi Bakımından İyileştirme Örnekleri”. Meallerde Geliştirilmeye Açık Alanlar Çalıştayı Tebliğ Metinleri. ed. Bayram Köseoğlu - Mustafa Güvenç. 1051-1115. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2022.
• Sekkâkî, Ebû Ya’kûb. Miftâḥu’l-’ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1987.
• Süyûtî, Celâleddîn. el-İṭḳān fî ’ulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: el-Hey’etu’l-Mısriyyetu’l-‘Âmme li’l-Kitâb, 1984.
• Tabl, Hasan. Üslûbü’l-iltifât fi’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1998.
• Yüksel, Ahmet. “Arap Dilinde İltifat Sanatının Tarihi Seyri Üzerine Bir İnceleme”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/28 (2010), 63-85.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. el-Keşşâf ’an ḥaḳâiḳı ġavâmizi’t-tenzîl ve ’uyûni’l-eḳāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 3. Basım, 2009.