Türk Kamu Personel Sistemine Etkisi Açısından Türkiye’de Askeri Darbeler

Year 2025, Volume: 16 Issue: 46, 676 - 690, 31.05.2025

Osman Kürşat Acar

https://doi.org/10.21076/vizyoner.1559373

Abstract

Osmanlı'dan günümüze askeri darbelerde darbecilerin ilk el attığı alanlardan birisi de kamu personel sistemi olmuştur. Zira darbe sürecinin kalıcı olması için kamu personeli ve üst düzey bürokrasi oldukça önemlidir. Modernleşen devletle birlikte askerin siyasete ilgisi artmış ve bu kapsamda Osmanlı’nın son döneminde önemli askeri müdahaleler olmuştur. Cumhuriyet döneminde de durum farklı değildir. Çok partili hayata geçilen Menderes dönemi, 1960 darbesi ile son bulmuş, ardından 1971 muhtırası, 1980 darbesi, 28 Şubat muhtırası ve son olarak 15 Temmuz darbe girişimi meydana gelmiştir. Tüm bu darbelerin ardından kamu çalışanları işten çıkarma, pasifize edilme, emeklilik, tasfiye, merkeze alma, ilişik kesme, kızağa çekme gibi uygulamalara tâbi tutulmuştur. Bu durum kamu personel sisteminde önemli sorunları beraberinde getirmiştir. Bu çalışmada, kısaca 1909 yılındaki 31 Mart isyanından başlayarak özellikle son darbe girişimi olarak daha geniş ele alınan 15 Temmuz FETÖ askeri darbe kalkışmasına kadar olan zaman diliminde, Türk kamu personel sisteminde yapılan tasfiye ve emeklilik gibi yöntemlerle kamu görevinden çıkarılan memurların durumları, sayıları, çıkarılma gerekçeleri ortaya konulmuştur. Sayısal verilerle darbeler sonucu kamu yönetiminde geçmişten günümüze kamu çalışanlarının durumu özetlenmiştir. Çalışma ile darbe ve darbe girişimleri sonrası akamete uğrayan kamu personel sistemindeki durum ele alınarak benzeri durumların kamu personel sitemi üzerindeki tahribatına yönelik değerlendirmelere yer verilmiştir.

Keywords

Kamu Personel Sistemi , Askeri Darbeler , 15 Temmuz Askeri Kalkışması , Bürokrasi

Military Coups in Türkiye In Terms of Their Impact on the Turkish Public Personnel System

Abstract

In military coups from the Ottoman Empire to the present day in Türkiye, one of the first areas that putschists have taken action has been the public personnel system. Because public personnel and bureaucracy are very crucial for the coup process to be permanent. With the modernizing state, the military's interest in politics has increased, and there have been military interventions that leave a mark on history in the last period of the Ottoman Empire. The situation is no different in the Republican period. The Menderes period, which saw the transition to a multi-party system, ended with the 1960 coup, followed by the 1971 memorandum, the 1980 coup, the February 28 memorandum and finally the July 15 coup attempt (uprising). Following all these coups, public employees were subjected to practices such as dismissal, deactivation, retirement, purge, centralization, severance and suspension. In the study, from the 31 March 1909 insurgency to the 15 July FETO military coup attempt, status, numbers, dismissal reasons of officials who were dismissed within elimination and retirement methods are revealed. With numerical data in the study, it is summarized the results of public employees from the past to the recycling as a result of the blows. As a literature review the study discusses the situation of civil servant system after the coups and coup attempts and gives place to some assessments against similar situations.

Keywords

Public Personnel System , Military Coups , July 15 Military Uprising , Bureaucracy

References

• 674 Sayılı Olağanüstü Hal Kapsamında Bazı Düzenlemeler Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname. (2016, 1 Eylül). https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2016/09/20160901M2-2.htm
• 676 Sayılı Olağanüstü Hal Kapsamında Bazı Düzenlemeler Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname. (2016, 29 Ekim). https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2016/10/20161029-5.htm
• 685 Sayılı Olağanüstü Hal İşlemleri İnceleme Komisyonu Kurulması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname. (2017, 23 Ocak). https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2017/01/20170123-4.htm
• 694 Sayılı Olağanüstü Hal Kapsamında Bazı Düzenlemeler Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname. (2017, 25 Ağustos). https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2017/08/20170825-13.pdf
• 667 Sayılı Olağanüstü Hal Kapsamında Alınan Tedbirlere İlişkin, Kanun Hükmünde Kararname (2016, 23 Temmuz). https://www.resmigazete.gov.tr/Eskiler/2016/07/20160723-8.htm
• 696 Sayılı Olağanüstü Hal Kapsamında Bazı Düzenlemeler Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararname. (2017, 24 Aralık). https://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2017/12/20171224-22.htm
• Acar, O. K. (2019). Personel yönetiminden insan kaynakları yönetimine: Cumhuriyet Dönemi kamu personel yönetim tarihçesi. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 24(1), 119-146.
• Akbaş Demirel, C., Aksu Tanık, F., Biter, N. Davas, A., Körükmez, L., Kurt, H., Özatağan, G.,Özen Barkot, Z. ve Toker Kılınç, N. (2019). Akademisyen ihraçları, hak ihlalleri, kayıplar ve güçlenme süreçleri, Türkiye İnsan Hakları Vakfı Yayınları 127, Araştırma Raporu. https://tihvakademi.org/wp-content/uploads/2020/02/akademisyenihraclariy.pdf
• Akşam. (2018). TSK'dan emekli olan 100 pilota Hava Kuvvetleri Komutanlığı’ndan mektupla 'geri dönün' çağrısı yapıldı. https://www.aksam.com.tr/guncel/tskdan-emekli-olan-100-pilota-hava-kuvvetleri-komutanligindan-mektupla-geri-donun-cagrisi-yapildi/haber-767990 adresinden 10 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• Anadolu Ajansı. (2016). FETÖ tasfiyesinde Almanya örneği. https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/feto-tasfiyesinde-almanya-ornegi/620701 adresinden 10 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• Anadolu Ajansı. (2024). Güney Kore'de muhalefet, sıkı yönetim ilanı nedeniyle Devlet Başkanı Yoon'un azil sürecini başlattı. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/guney-korede-muhalefet-siki-yonetim-ilani-nedeniyle-devlet-baskani-yoonun-azil-surecini-baslatti/3412725 adresinden 15 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• Aydemir, Ş. S. (1976). İhtilâlin mantığı. Remzi Kitabevi.
• Aygen, M. (2018). Türkiye ve darbeler: 15 Temmuz örneği. Firat University Journal of Social Sciences, 28(2), 231-253. https://doi.org/10.18069/firatsbed.460947
• Birikim Dergisi. (2019). 1402'den KHK'lara: KHK'lılar - Bir muhasebe, Ömer Ulusoy, Tanıl Bora (Söyleşi). https://birikimdergisi.com/guncel/9726/1402-den-khk-lara-khk-lilar-bir-muhasebe-1 adresinden 19 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• Bilgin, K. U., Gündüzöz, İ. T. ve Oflaslı, A. (2019). Teröre sivil önlem “kayyım belediyecilik” Muş-Bulanık Belediyesi örneği (2016-2018). ASSAM Uluslararası Hakemli Dergi, 205-225.
• Bulur, S. (2020). Gizli tanık kodlamaları, Polis Koleji ve GBF'nin kapatılması kararını haklı çıkardı. https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/gizli-tanik-kodlamalari-polis-koleji-ve-gbfnin-kapatilmasi-kararini-hakli-cikardi/1727499 adresinden 10 Şubat 2020 tarihinde alınmıştır.
• Cumhuriyet. (2017). ByLock mağduru olan 11 bin 480 kişi açıklandı... İşte o liste. http://www.cumhuriyet.com.tr/haber/turkiye/894397/bylock-magduru-olan-11-bin-480-kisi-aciklandi-iste-o-liste.html adresinden 19 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• Çelik, A. ve Özveri, M. (2023). Anayasa Mahkemesi kararı ışığında çalışma hakkı ve ayrımcılık yasağı açısından “barış akademisyenleri” ihraçları. Çalışma ve Toplum, 4(79), 3221-3254. https://doi.org/10.54752/ct.1364603
• Çınarlı, Ö. ve Safi, İ. (2019). İngiliz yazılı basınına göre Bab-ı Ali Baskını ve uluslararası sonuçları. OPUS International Journal of Society Researches, 10(17), 1786-1808. https://doi.org/10.26466/opus.512811
• Demir, Y. (2006). Albay Talat Aydemir’in darbe girişimleri. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 5(13), 155-71.
• Doğru, O. (1998). 27 Mayıs rejimi: Bir darbenin hukuki anatomisi. İmge Kitabevi.
• Duran U. C. (2019). FETÖ ile mücadele ve KHK’lar. https://www.sabah.com.tr/yazarlar/perspektif/cem-duran-uzun/2019/11/09/feto-ile-mucadele-ve-khklar adresinden 22 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• Eğitim Bir-Sen. (2014). Rakamlarla 28 Şubat Raporu. Ankara. http://ebs.org.tr/ebs_files/files/dosya/28_subat_rapor_web.pdf adresinden 9 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• Ensonhaber. (2020). Kemal Kılıçdaroğlu'ndan KHK çağrısı. https://www.ensonhaber.com/kemal-kilicdaroglundan-khk-cagrisi.html adresinden 19 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• Evren, K. (1991). Kenan Evren’in anıları 3, Milliyet Yayınları.
• Fidan, S., Şahin, K. ve Çelik, F. (2011). Osmanlı modernleşmesinin temel olgularından biri: Bürokrasi Osmanlı modernleşmesinde bürokrasinin etkinliği ve önemi. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2011(23), 113-128.
• Findley, C. V. (1996). Kalemiyeden mülkiyeye Osmanlı memurlarının toplumsal tarihi. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Gülmez, İ. (2014). 28 Şubat 1997 askeri darbesi ve Türk eğitim sistemine etkileri [Yüksek Lisans Tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Habertürk. (2019). 15 Temmuz hain darbe girişiminin üzerinden 3 yıl geçti. https://www.haberturk.com/son-dakika-haberi-15-temmuz-hain-darbe-girisiminin-uzerinden-3-yil-gecti-neler-yasandi-haberler-2504248 adresinden 19 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• Heper, M. (2006). Türkiye’de devlet geleneği. Doğu Batı Yayınları.
• Hürriyet. (2015). 1776 emniyet müdürü ile 10 emniyet amiri emekliliğe sevk edildi. https://www.hurriyet.com.tr/gundem/1776-emniyet-muduru-ile-10-emniyet-amiri-emeklilige-sevk-edildi-28765956 adresinden 22 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• Kasapsaraçoğlu, M. (2020). Soğuk Savaş Döneminde Türkiye’de Yapılan Askeri Darbeler ve Amerika. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19(3), 1342-1356. https://doi.org/10.21547/jss.682186
• Kerimoglu, H. T. (2020), İmparatorluktan Cumhuriyete Türkiye’de askeri darbeler ve toplum, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 20(15 Temmuz), 147-160.
• Kurtdaş, M. Ç. (2019). Osmanlı modernleşme sürecinde aydınlar ve bürokrasinin rolü. Firat University Journal of Social Sciences, 29(1), 399-411. https://doi.org/10.18069/firatsbed.538751
• Manav, N. (2017). II. Meşrutiyet’te Abdülhamid dönemi kadrolarının tasfiyesi ve tekaüd sandıkları. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(1). 240-260.
• Memurlar.net. (2019). FETÖ'den aranan kişi sayısı 22 bin. https://www.memurlar.net/haber/813254/feto-den-aranan-kisi-sayisi-22-bin.html adresinden 18 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• Milliyet Gazetesi (1960a). Orduda 24 general ve amiral kaldı.
• Milliyet Gazetesi. (1960b). İnkılâptan sonra 58 polis tevkif edildi.
• MİT. (2020). https://www.mit.gov.tr/tarihce/ikinci_bolum_F.html adresinden 19 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• Nebiler, H. (1983). 1980 sonrası polis. Cumhuriyet dönemi Türkiye ansiklopedisi. 14. İletişim Yayınları.
• Özbudun, E. (2007). Çağdaş Türk politikası: Demokratik pekişmenin önündeki engeller. Doğan Kitap.
• Özkan, M. (2021). Latin Amerika’daki askeri darbeler: Neden, sonuç ve etkileri. Türkiye Siyaset Bilimi Dergisi, 4(2), 371-390.
• Özen, H. (2002). Entelektüelin dramı 12 Eylül’ün cadı kazanı. İmge Kitabevi.
• Önüt, L. B. (2018). Vakıf üniversitesinin faaliyetlerinin durdurulması ve garantör üniversitenin işlevi. İstanbul Kültür Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 17(1), 95-125.
• Özkan, T. (2006). MİT'in gizli tarihi. Alfa Yayıncılık.
• Özsağır, A. (2013). Askeri darbe ve müdahalelerin ekonomik performans üzerine etkisi: Türkiye örneği. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(4), 759-773.
• Meclis Araştırması Komisyonu Raporu. (2012). Ülkemizde demokrasiye müdahale eden tüm darbe ve muhtıralar ile demokrasiyi işlevsiz kılan diğer bütün girişim ve süreçlerin tüm boyutları ile araştırılarak alınması gereken önlemlerin belirlenmesi. TBMM. Dönem 24, Yasama Yılı 3. S. Sayısı, 376.
• Safi, İ. (2018). Osmanlı Devleti’nden günümüze parlamentarizm ve parlamenter rejime müdahaleler- muhtıra, darbe ve darbe girişimleri üzerine bir analiz. Ege Akademik Bakış, 19(1), 141- 157.
• SETA Raporu. (2017). 2017’de Türkiye. https://www.setav.org/assets/uploads/2018/01/2017de_turkiye.pdf adresinden 19 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı. (2016). 10 soruda 15 Temmuz darbe girişimi ve fetullahçı terör örgütü. https://www.tccb.gov.tr/assets/dosya/2016-12-02-onsorudafeto-tr-en.pdf adresinden 28 Mart 2019 tarihinde alınmıştır.
• T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı. (1971). Türk Silâhlı Kuvvetleri tarihi. Cilt: 3. Kısım: 6. Kitap: 1. Genelkurmay Basımevi.
• Tekelioğlu, O. (2018). Türkiye’de askeri darbelerin ve darbe girişimlerinin bürokrasi üzerine etkileri (1909-1980) [Yüksek Lisans Tezi]. Pamukkale Üniversitesi.
• Tuncel, G. ve Demirhan, Y. (2018). 15 Temmuz kanun hükmünde kararnamelerinin kamu yönetimine etkisi. Birey ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi, 8(2), 5-37.
• Tunç, A. ve Atılgan, A. (2018). Paralel devlet yapılanmasının (PDY) kamu kurumlarına sirayeti ve bürokratik vesayet darbesi. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (15), 79-104.
• Türk, M. (2015). Polis Akademisi dönüştürülecek. http://www.aljazeera.com.tr/al-jazeera-ozel/polis-akademisi-donusturulecek adresinden 20 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• Uyar, H. (2020). Türkiye’de askeri darbeler ve nedenleri üzerine bir analiz denemesi. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 20(15 Temmuz), 77-96.
• Yılmaz, L. (2020). Türk siyasal hayatında askerî darbelerin siyasal ve anayasal işlevi. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 20(15 Temmuz), 203-31.
• Yenişafak. (2019). Bakan Soylu FETÖ'den gözaltına alınan kişi sayısını açıkladı. www.yenisafak.com/gundem/bakan-soylu-fetoden-gozaltina-alinan-kisi-sayisini-acikladi-3450632 adresinden 18 Ocak 2020 tarihinde alınmıştır.
• Zürcher, E. J. (2008). Modernleşen Türkiye’nin tarihi. İletişim Yayınları.