Dr. Mohamed Imara and his Vision of the Term “Hakimiye”

Year 2023, , 139 - 162, 30.06.2023

Adel Eldesoky Abdelhannan Shatlh

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2023.9.1.09

Abstract

Dominion is a term that has had a great influence on the thinking of many of the Islamic sects. This influence has been at the point of extremity. It has also been present in Western cultures that exalt the position of man and deny God's sovereignty after the universe's creation. Some went to the extreme and denied the existence of God and divine sovereignty. Muhammad Imara (1931-2020) was raised in a religious environment and was familiar with Western culture. He memorized the Koran at a young age and studied Islamic law and philosophy at the Dar al-Aulum. He earned his master's and doctorate in philosophy. He cared a great deal about the Qur'an and the terms it contains, so he addressed these issues in his works. He has dealt with the origins and history of these terms and refuted the doubts and allegations made from within the Islamic world and by Westerners. Muhammad Imara bases his approach on the Holy Qur'an, Islamic heritage, and world intellectual heritage. The correct use of terms is a major theme in his work in general, as the correct and appropriate use of terms plays an important role in communication and understanding. These terms represent the direction of an idea to convey human perception and are important in the formation and determination of many factors such as time, space, civilization, language, religion, tradition, and history. Recognizing the importance of liberating terms in our time, Muhammad Imara has published separate studies on common terms and provided definitions for some other terms. The motivation behind this is the misuse he has observed and seen in the use of these terms between ancient and modern schools of thought. With the rise of controversy and cultural conflicts between the West and the Islamic world and the issues of orientalism and intellectual invasion, the importance of liberating terms that express the complex and equally confusing problems of Arab and Western societies becomes apparent. These problems range across political, social, and doctrinal issues. Muhammad Imara has adopted a comparative cultural methodology to converge approaches and correct misunderstandings about terms. The term sovereignty is one of the most important terms that Muhammad Imara deals with and is prominent in his work on liberating his concepts, explaining the causes of misunderstandings and how to deal with them, and it has occupied a prominent place in most of his writings. The importance of this study is related to Muhammad Imara's position on the Islamic scene and his role in dialoguing with others and seeking the roots of an innovative vision in relation to the heritage. There is also the importance of the term "Dominion" in Islam and its obvious influence on the thinking of some sects, especially in the modern era where it has been revitalized. Therefore, the research aims to draw attention to this term in the writings of Muhammad Imara. Muhammad Imara focused on the origin of the term in the language and its meaning in the Qur'anic usage as well as in the practices of the Prophet and the Companions. He also draws attention to the source of misunderstandings and their influence on history, especially in the writings of Mawdudi and Sayyid Qutb. He has given a scientifically accurate account of what sovereignty means when attributed to Allah and when attributed to man. Allah's sovereignty is absolute sovereignty because He has absolute power. Human sovereignty, on the other hand, is limited because of the limitations of their abilities. Human sovereignty exists as a gift from Allah to human beings in order for man to be Allah's caliph on earth and to manage the affairs of social life within the framework of divine law. This study is divided into two parts. The first part provides information about the life and intellectual formation of Dr. Muhammad Imara. The second part is about the topic of sovereignty in Imara's thoughts. It deals with issues related to the origin and derivation of the term sovereignty and the diversity of its aims and influences adopted by its proponents. In order to realize the objectives of the research, and to present various aspects of the subject, it is necessary to follow the descriptive-analytical method.

Keywords

Muhammad Emara, Tafsir, Terminology, Qur'an, Hakimiyye

Dr. Mohamed Imara ve “Hâkimiyet” Terimi Vizyonu

Abstract

Hâkimiyet, İslam mezheplerinin birçoğunun düşünceleri üzerinde büyük etkisi olan bir terimdir. Bu etki ifrat tefrit noktasında olmuştur. Ayrıca, bu etki insanın konumunu yücelten ve evrenin yaratılmasından sonra Allah'ın hâkimiyetini inkâr eden Batı kültürlerinde de varlığı olmuştur. Bazıları aşırılığa yönelmiş ve Tanrı'nın varlığını ve ilahi hâkimiyet’i inkar etmiştir. Muhammed Imara (1931-2020), dini bir ortamda yetişen ve Batı kültürüne aşina olan bir kişidir. Küçük yaşta Kuran'ı ezberlemiş ve Darülulum'da İslam hukuku ve felsefe okumuştur. Yüksek lisans ve doktorasını felsefe alnında yapmıştır. O, Kuran'ı ve içerdiği terimleri çok önemsediği için eserlerinde bu konulara değinmiştir. Bu terimlerin ortaya çıkış nedenlerini ve tarihlerini ele almış ve İslam dünyası içinden ve Batılılar tarafından yöneltilen şüpheleri ve iddiaları çürütmüştür. Muhammed Imara, yaklaşımını Kuran-ı Kerim'e, İslam mirasına ve dünya düşünce mirasına dayandırmaktadır. Terimlerin doğru kullanımı, genel olarak onun eserlerinde büyük bir yer tutmuştur; çünkü iletişim ve anlaşmada terimlerin doğru ve yerinde kullanımı önemli bir rol oynamaktadır. Bu terimler, bir fikrin insan algısını aktarmak için yön temsil etmekte olup zaman, mekân, medeniyet, dil, din, gelenek ve tarih gibi birçok faktörün oluşumunda ve belirlenmesinde önemli yer alır. Muhammed Imara çağımızda, terimlerin özgürleştirilmesinin önemini fark ederek yaygın terimler üzerine ayrı ayrı çalışmalar yayınlamış ve diğer bazı terimler için de tanımlar sunmuştur. Bunun arkasındaki motivasyon, bu terimlerin eski ve modern düşünce okulları arasındaki kullanımlarında gözlemlediği ve görmüş olduğu hatalı kullanımlardır. Batı ve İslam dünyası arasındaki tartışma ve kültürel çatışmaların, oryantalizm ve entelektüel istila meselelerinin artmasıyla birlikte, Arap ve Batı toplumlarının hem karmaşık hem de aynı derecede kafa karıştırıcı olan sorunları ifade eden terimlerin özgürleştirilmesinin önemi ortaya çıkar. Bu problemler politik, sosyal ve doktrin konularında çeşitlilik göstermektedir. Muhammed Imara, yaklaşımları yakınlaştırmak ve terimlerle ilgili yanlış anlamaları düzeltmek için karşılaştırmalı bir kültürel metodoloji benimsemiştir. Hâkimiyet terimi, Muhammed Imara'nın ele aldığı en önemli terimlerden biri olup kavramlarını özgürleştirme, yanlış anlamaların nedenlerini açıklama ve bunlarla nasıl başa çıkılacağına dair çalışmalarında öne çıkmaktadır ve onun yazılarının büyük bir bölümünde önemli bir yer tutmuştur. Bu çalışmanın önemi, Muhammed Imara'nın İslam sahnesindeki konumu ve diğerleriyle diyalog kurma ve mirasla ilişkili yenilikçi bir vizyonun köklerini arama rolüyle ilgilidir. Ayrıca, İslam'da "Hâkimiyet" teriminin önemi ve özellikle yeniden canlandırıldığı modern çağdaki bazı mezheplerin düşüncelerine apaçık etkisi de vardır. Bu nedenle, araştırma Muhammed Imara'nın yazılarındaki bu terime dikkat çekmeyi amaçlamaktadır. Muhammed Imara, terimlerin dildeki köküne ve Kuran-ı Kerim'deki kullanılışıyla birlikte peygamber ve sahabenin uygulamalarındaki anlamlarına odaklanmıştır. Ayrıca yanlış anlamaların kaynağına ve tarihte, özellikle de Mevdudi ve Seyyid Kutub'un yazılarındaki etkilerine dikkat çekmektedir. Hâkimiyetin Allah’a ve insana izafe edildiğinde ne anlama geldiğini bilimsel olarak doğru bir şekilde anlatmıştır. Allah'ın hâkimiyeti mutlak hâkimiyettir çünkü O, mutlak güce sahiptir. İnsan hâkimiyeti ise yeteneklerinin kısıtlı olması nedeniyle kısıtlıdır. İnsan hâkimiyeti, Allah’ın insanlara verdiği bir hediye olarak, insanın dünya üzerinde Allah’ın halifesi olması ve sosyal hayata dair işlerini ilahi hukuk çerçevesinde yönetmesi amacıyla vardır. Bu çalışma iki bölüme ayrılmaktadır. İlk bölüm, Dr. Muhammed Imara'nın hayatı ve entelektüel oluşumu hakkında bilgi vermektedir. İkinci bölüm ise Imara'nın düşüncesindeki Hâkimiyet konusu hakkındadır. Hâkimiyet teriminin kökeni ve türeyişi ile ilgili konuları ele almakta ve destekçileri tarafından benimsenen etkilerini, amaçlarının çeşitliliği yer almaktadır. Araştırmanın hedeflerini gerçekleştirmek, konunun çeşitli yönlerini sunmak için tanımlayıcı analitik yöntemi izlemek gerekmektedir.

Keywords

Muhammed Emara, Tefsir, Terminoloji, Kur'an, Hâkimiyet

الدكتور محمد عمارة ورؤيته لمصطلح الحاكمية

Abstract

الحاكمية مصطلح له أثر كبير في أفكار كثير من المذاهب الإسلامية. وكان ذلك الأثر قائم بين الإفراط والتفريط. وكذلك كان له وجود في الثقافات الغربية التي رفعت من مكانة الإنسان إلى درجة التأليه، وأنكرت تحكم الإله في الكون بعد خلقه، ومنهم من زاد في الإفراط حتى أنكرت وجود الإله والحاكمية الإلهية. وكان محمد عمارة (1931 - 2020) الذي اطلع على الثقافة الغربية بعد أن نشأ نشأة دينية؛ إذ حفظ القرآن الكريم ودرس الشريعة الإسلامية والفلسفة في كلية دار العلوم وتخصص فيها في الماجستير والدكتوراه. هو أحد الذين اهتموا بالقرآن الكريم ومقاصده وما حوى من مصطلحات، وقدَّمها في مؤلفاته وعرض لتاريخها وأسباب نشأتها وفنَّد الشبهات والاتهامات التي وُجِّهَت إليها من الداخل الإسلامي والخارج الغربي. وقد أسس محمد عمارة منهجه في ذلك على القرآن الكريم والتراث الإسلامي والتراث الفكري العالمي. وقد شغلت المصطلحات بوجه عام مساحة كبيرة في مؤلفاته؛ لأهميتها في التواصل والتفاهم؛ حيث تمثل تلك المصطلحات الطريق لنقل التصورات البشرية لفكرة ما، بالإضافة إلى تداخُل عديد من العوامل في ضبطها وتحديد دلالتها، مثل الزمن والمكان والحضارة واللغة والدين والأعراف والتاريخ. لما رأى في العصر الحديث أهمية تحرير المصطلحات اجتهد وأخرج للمكتبة الإسلامية عددًا من المؤلفات المنفصلة في المصطلحات الشائعة وضمَّن عددًا آخر من مؤلفاته تعريفاتٍ ببعض المصطلحات الأخرى. ودافعه لذلك هو ما رآه من أن تلك المصطلحات قد ظُلمت في الاستخدام بين المذاهب الفكرية المتعددة قديمًا وحديثًا. إذ أنه مع تزايُد ظاهرة الجدل والصدام الثقافي وقضايا الاستشراق والغزو الفكري بين المعسكرين الغربي والإسلامي تأتي أهمية تحرير المصطلحات التي تمثل في جوهرها قضايا شائكة وأسئلة محيرة للمجتمعين العربي والغربي على السواء. وقد تعدَّدت تلك الإشكاليات من قضايا سياسية إلى اجتماعية وعقدية. فسلك محمد عمارة في عرضه منهجًا ثقافيًّا مقارنًا لتقريب وجهات النظر وتصحيح المفاهيم الخاطئة حول المصطلحات. ويأتي مصطلح الحاكمية بين أهم المصطلحات التي تناولها محمد عمارة واهتم بتحرير مفاهيمها وبيان أسباب الخلل في فهمها والتعامل معها. ويأتي مصطلح الحاكمية من بين تلك المصطلحات التي شغلت حيزا كبيرا من كتابات محمد عمارة. وتكمن أهمية هذه الدراسة من منزلة محمد عمارة نفسه في الساحة الإسلامية ودوره في تأصيل الحوار مع الآخر وتجديد الرؤية المنطلقة من التراث والمستفيدة من التطورات التي تشهدها الإنسانية كلها. بالإضافة إلى أهمية مصطلح الحاكمية في الإسلام وأثره الواضح في أفكار عدد من المذاهب لاسيما في العصر الحديث الذي أعاد بعث المصطلح من جديد. ولذلك يسعى البحث إلى إلقاء الضوء على هذا المصطلح في كتابات محمد عمارة. حيث وقف أمام جذر المصطلح ومعانيه في اللغة والقرآن الكريم وتطبيقات النبي والصحابة، ومنشأ الفهم الخاطئ والآثار التي نتجت عن ذلك على مدار التاريخ لاسيما في كتابات المودودي وسيد قطب. وتوصل إلى فهم علمي دقيق لمعنى الحاكمية الإلهية والحاكمية الإنسانية بأنه لا تعارض بينهما؛ إذ أن حاكمية الله مطلقة لأنه سبحانه مطلق القدرة، أما حاكمية الإنسان فهي نسبية لنسبية قدراته. وأن حاكمية الإنسان هبة من الله للإنسان ليكون خليفة لله في الأرض يدير أموره الحياتية في إطار الشرع الإلهي. وتنقسم الدراسة إلى مبحثين، يشتمل الأول على تعريف بالدكتور محمد عمارة وحياته وتكوينه الفكري، والمبحث الثاني يتناول الحاكمية في فكره وتوثيقه لأصله والمسائل المتعلقة به والآثار التي اعتمد عليها القائلون به وتنوع مداخله ومقاصده. وتحقيقا لأهداف البحث اقتضت طبيعته اتباع المنهج الوصفي التحليلي في عرض جوانب الموضوع.

Keywords

التفسير, القرآن الكريم, محمد عمارة, المصطلحات, الحاكمية

References

• Abd al-Wāhid, Abdul-Hamid Umar Abdul-Hamid. Al-Hākimiyeh fi Zılāl al-kurʼān al-Karim. B.y.: Al-Najāh al-Vataniyyeh Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Abu Hindi, Muhammad Ali. Maşrūul-Nahdah beyne Al-İslam welilmeniyyeh-dirssah fi fikr Muhammad İmara we-Muhammad Abid al-Jabiri. Kahire: Daru-s’salam, 1431.
• Abu-Hayyan, muhammed İbn yusuf İbn Ali Elendelusi.Tefsir Al-Bahr Al-Muhit. Beirut: Dar al-Fikr. 1420.
• Abū al-Hasan, Mukātil ibn Sulaymān al-Azdi al-Balkhi. Tafsir Mukātil. Bayrut: Dar İhyāʼ al-Turās. 1431.
• Affany, Sayyid Husayn Abdul-lah. Aalām Ve-akzām fī mizān al-İslām. Jiddah: Dār Majid Asiri, 2004.
• Al-İslamiyyün, "Al-mufakkir al-Islami Muhammad İmāra-suaāl we-jawab, Muhammad İmārah". Erişim: 15. 06. 2022. https://n9.cl/07ehm.
• Al-Khahib, Muʻtazz."Muhammad İmāra fī Hadīs maʻa al-Jazeera ʻan hayātihi". Erişim: 27. 09. 2022. https://n9.cl/hw992
• Al-Khatīb al-Şirbini, Şamsud-Din Muhammad ibn Ahmad al-Şāfii. Tefsīr al-Şirbini al-Sirāj al-munir fi al-iānah alá marifat baadi maāni kelam Rabbine al-Hakim al-khabir. Kahire: Matbaʻat Būlāk al-Amiriyah, 1285.
• Alkhşaşnah, Abdul-lah Ahmad. "mesalat tekfir al-hukkam fi davii tefsir Ayat al-Hakimiyyah fi Sūrat al-māʼidah". Dirāsāt ulūm al-şarīʻah ve-al-kānūn 44, 175-193.
• Al-Sevri, Abū Abdil-llāh Sufyan İbn Saīd. Tafsir al-sevri. Bayrūt: Dār al-Kutub al-İlmiyah, 1983.
• Al-Tūnji, Muhammad. Al-Mujam al-Mufassal fi tafsīr Gharib al-kurʼān al-Karim. Beyrut: Dār al-Kutub al-İlmiyah, 2003.
• Alu Farraj, Abu Yusuf Midhat İbn al-Hasan. Al-Uzru bil-jahli tahta al-mijhar al-şarii. Al-Riyad: Dār al-Humaydi, 1995.
• Âlûsî, Ebu’l-Fadl Şihabuddin Mahmud. Rûhu’l-Me’ânî fî Tefsiri’l-Kuranî ve’s- Sebi’l-Mesanî. Beyrut: Dar’u al-Kutub al-İlmiyah, 1415.
• Ardoğan, Recep. “Mutezile’nin Halkul’Kur’an Fikrinin Eş’ariyye–Maturidiyye Kelâmına Nüfuzu: Kelâm-ı Nefsi Kavramlaştırması”. Usul İslam Araştırmaları Dergisi 15/15 (Haziran 2011), 125-159.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû al-Khayr Abdullāh b. Ömer. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. Beyrut: Dâru İhya al-Turās ve-Muʼassasat al-tārikh al-Arabī, t.s.
• Büti, Muhammad Said Ramadan. fikh al-sirah al-Nebewiyyeh maa Müjez li-Tarikh al-khilafah al-raşidah. Dimaşk :Dār al-Fikr, 1426.
• Çetinkaya, Bayram Ali. Dogu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni Medeniyet Projelerinin İnşa Sürecinde Çağdaş İslam Düşüncesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Hammūş, Mekkī Ibn ebi Tālib. Tafsir al-Hidāyah ilá Bulūgh al-nihāyah fī ilmi maānī al-kurʼān ve-tafsīruh, ve-aḥkāmuhu, ve-jumal min Funūni ulūmih. al-Şārikah :Jāmiat al-Şārikah, 2008.
• Imāra, Muhammad. "Al-halakah Al-tāsiʻat aşar al-Doktor Muhammad İmāra suʼāl ve-javāb Maʻne mustalah Al-Hākimiyyah". Erişim: 15. 06. 2022. https://www.youtube.com/watch?v=4mtm1hZvprY
• Imāra, Muhammad. Abū al-Aalá al-Mevdüdi ve al-sahvah al-İslāmiyyeh. Kahire: Dār al-Salām, t.s.
• Imāra, Muhammad. Al-İslām ve al-amn al-İjtimāʻī. Kahire: Dār al-Şurūk, 1998.
• Imāra, Muhammad. Ed-devlah al-İslāmiyyah beyne al-Almaniyyah ve-al-sultah ed-diniyyah. Kahire: Dār al-Şurūk, 1988.
• Imāra, Muhammad. Es-sahveh al-İslamiyyeh ve-et-tahaddi al-hadāri. Kahire: Dār al-Şurūk, 1997.
• Imāra, Muhammad. Fī En-nizām Es-siyāsī al-İslāmi. Kahire: Maktabat Al-İmām Al-Bukhāri, 2009.
• Imāra, Muhammad. Hakāʼik ve-Şubuhāt hevle al-Kurʼān al-Karīm. Kahire: Dār al-Salām, 2012.
• Imāra, Muhammad. Hakāʼik ve-Şubuhāt hevle maʻná En-naskh fī al-Kurʼān al-Karīm. Kahire: Dār al-Salām, 2010.
• Imāra, Muhammad. İzālet eş-Şubuhāt an maʻānī al-mustalahāt. Kahire: Dār al-Salām, 2009.
• Imāra, Muhammad. Mesiret Kalam. Kahire: Dār al-maqāsid, 2016.
• Imāra, Muhammad. Nahdatuna Al-Hadiseh beyne al-Almaniyyeh ve-Al-İslām. Jizah: Dār al-Rashād, 1997.
• Imāra, Muhammed. "Nakd Al-Ghazāli li-Sayyid kutub". Erişim: 03.02.2022. https://n9.cl/w4ir1
• İbn Atiyah, Ebu muhammed Abd Al-Hakk Ibn Ghalib Ibn abderrahman Elenelusi. Al-Muharrar al-Wajiz fi Tafsir al-Kitāb al-'Aziz. Beirut: Dār al-Kutub al-İlmiyah, 1422.
• İbn Manzur, Ebü'l-Fazl Cemelu-ddin Muhammed el-Ensârî. Lisanü'l-Arab. Beirut: Dar Sadir. 1414.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrrahmân. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. Beyrut: Darü'l-Kitabi'l-Arabi, 2002.
• İbnü'l-Arabi, Ebu Bekr Muhammed b. Abdullah. Ahkamül Kuran. Beyrut: Darü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003.
• İkabi, Murtada Şanşivel Sahi. "Al-falsafah al-siyasiyyah lil-hakimiyyah fī al-Fikr al-siyasi alİslāmi al-muʻāsir". Kadāyā siyāsiyyah 12/60 (2020), 65-84.
• İnan, Ahmet. Çağdaş Egemenlik Teorisi ile Kuran'ın Hakimiyet Kavramının Karşılaştırılması: Yeni Bir İslam - Siyaset Teorisine Giriş. Ankara: Etüt Yayınları, 1999.
• İsa, Abdur-razik. Muhammad İmāra dāʻiyetu al-İhyāʼ ve-Et-tejdid. Dimaşk : Dār al-Kalam, t.s.
• Jad, Yahya Rida. El-meşrü El-fikri lid-Doktor Muhammad İmara. Kahire: Mufakkirūn al-Devlīyyeh, 2018.
• Khāzin, Alāʼ al-Dīn Alī ibn Muhammad. Lubāb al-taʼwīl fī maʻānī al-tanzīl. Bayrūt: Dār al-Kutub al-İlmīyah, 1415.
• Kurtubi, Abū Abd Allāh Muhammad ibn Ahmad al-Ansāri. Al-Jāmiʻ li-ahkām al-Kurʼān. Kahire: Dār al-Kutub al-Misriyyah, 1964.
• Mevardi, Abū al-Hasan Ali ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Habib. Al-Nukat ve-al-uyūn. Bayrūt: Dār al-Kutub al-İlmiyah, t.s.
• Muhammad, Salāh Abd al-Fattāh. Bibliyūgrāfiyā al-Doktor Muhammad İmāra al-Muʼallafāt-kaşşāf alfahāris-Almevdoʻāt. Kahire: Mufakkirūn al-Dawliyyah, 2021.
• Nammūs, Muhammad ibn Mahmud Mustafa. Muhammad Imara ve er-Rovvad. Kahire: Dar Firas, Tsız.
• Nesefi, Najm Ed-dīn Umar ibn Muhammad Abū hafs. Al-Taysir fi Al-tafsīr. İstanbul: Dār al-Lubāb, 2019.
• Rāzi, Abūl-Husayin Ahmad ibn Fāris. Muʻjam Makayis al-luğah. Kahire: Dār al-Fikr, 1979.
• Rifāʻi, Abd ul-Jabbār. Al-İjtihād al-kalāmi Manahij ve-ruʼá mutanavviʻah fi al-kalām al-jadid. Bayrūt: Dār al-Hadi, 2002.
• Sābūni, Muhammad Ali. Mukhtasar tefsir İbn Kesir. Bayrūt: Dār al-kurʼān al-Karim, 1981.
• Sābūni, Muhammad Ali. Safvet al-tefesir. Kahire: Dār al-sābūni, 1997.
• Sanʻāni, Abū Bakr Abd al-Razzāk ibn Hammām. Tefsir Abdur -razzāk. Bayrūt: Dār al-Kutub al-İlmīyah, 1419.
• Semaāni, Abūl-Muzaffar Mansūr ibn Muhammad ibn Abdil-Jabbār. Tafsir al-kurʼān. al-Riyād: Dār al-watan, 1997.
• Şāhin Imādud-Din. "Maʻālim al-manhaj al-İslāmi lil-muʼallif Muhammad İmāra". al-Fikr al-Islāmī al-muāsir Islāmīyatul-Maʻrifeh sabikan 1 (Haziran 1995), 171-174 .
• Tabari, Abū Jaʻfar Muhammad ibn Jarir. Jāmiul-Bayān an Taʼvīl āy al-kurʼān. Kahire: Dār Hajar, 2001.
• Tayyār, Musāʻid ibn Sülaymen-al-Şahri, Nūh ibn Yahya. Mevsūʻat al-tefsir al-mesūr. Bayrūt: Dār Ibn Hazm, 2017.
• Ulvāni, Tāhā Jābir. Hākimiyyat al-kurʼān. Amrika: Al-Maʻhad al-Alami lil-Fikr al-Islāmi, 1996.
• Vāhidi, Abū al-Hasan Ali ibn Ahmad. Al-Vasit fi tefsir Al-Kurʼān Al-Mecid. Bayrūt: Dār al-Kutub al-İlmīyah, t.s.
• Zemakhşari, Abūl-kāsim Mahmūd ibn Amr ibn Ahmad Jārul-lāh. Al-Kaşşāf an hakāʼik ghavāmid al-tenzil. Bayrūt: Dār al-Kitāb al-Arabi, 1407.