Müslüman Kültür İçin Geliştirilen Dini Gelişim Modelleri; Bir Sistematik Literatür Taraması ve Meta-analizi

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 2, 197 - 215, 30.12.2023

Rumeysa Nur Gurbuz-dogan , Fatma Betül Alıcılar , Ayşenur Çağıl , Fatma Berber , Belal Alfakıh

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2023.9.2.03

Öz

Her ne kadar dini gelişim, gelişim psikolojisinin önemli bir konusu olarak değerlendirilse de din denilen olgunun kültürün ve toplumsal yapının ayrılmaz bir parçası olarak kendini göstermesi, gelişimin yerelliği konusundaki tartışmalara kapı açmıştır. Sosyal psikoloji alanında yapılan son çalışmalar, gelişimin evrensel olarak gerçekleştiğini savunan teorilerden ziyade, kültür merkezli bir bakış açısına sahip teorilerin oluşturulmasını önermektedir. Batının dini ve kültürel değerleri çerçevesinde geliştirilen dini gelişim teorilerinin bu açıdan dünyanın başka yerlerinde karşılığının olup olmadığı zaten tartışma konusudur. Sunulan çalışmada Müslüman kültürüne yönelik geliştirilen çalışmalar değerlendirilmekte ve Müslüman toplumların dini gelişimini evrenselden ziyade yerel boyutta ele alınmaktadır. Dini gelişim alanında yapılan çalışmaların çoğu, literatürde halihazırda var olan teorilere dayanmakta ve bu teorilerin Müslüman toplumlarla uygunluğu tartışılmaktadır. Bir dini gelişim modeli üretme kaygısı taşımadan, kültürdeki dini gelişimin aşamalarını belirlemek amacıyla yapılan çalışmalar ön plana çıkmaktadır. Hazırlanan sistematik derlemede, sahada Müslüman kültürü esas alınarak üretilen teoriler ve Müslüman toplumlarda dini gelişimin seyrini anlamaya çalışmak amacıyla yapılan ve mevcut herhangi bir teori üzerine inşa edilmeyen çalışmaların bir araya getirilmesi amaçlanmaktadır. Araştırma kapsamında Kasım ve Aralık 2022’de Dergipark, Google Akademik, Web of Science, ScienceDirect ve YÖK Ulusal Tez Merkezi veri tabanları “Müslüman toplum, Müslüman coğrafya, Müslüman ülke, Müslüman topluluk”, “Din, Manevi*, İnan*, İman*”, “Gelişim, Evre, Dönem, Değişim” ve “Teori, Model, Kuram, Düşünce” şeklinde dört kategori olarak belirlenen anahtar kelimelerle Türkçe, İngilizce ve Arapça olarak 3 dilde taranmıştır. Tarama sonucunda 14536 adet referans başlık taramasına tabi tutulmuş ve 45 çalışma öz ve tam metin analizine tabi tutulmuştur. Tarama sürecinden sonra, toplamda 7 çalışma dahil etme kriterlerini karşılayıp analiz edilmiştir. Sonuç olarak, sunulan sistematik literatür taramasında Müslüman kültürdeki dini gelişimin genel bir resmi çizilmektedir. Bu tablodan hareketle Müslüman toplumlarda bebeklik dönemindeki dini gelişim, tıpkı Fowler'ın teorisinde olduğu gibi sevgi ve güven duygusuna yapılan vurguyla şekillenmektedir. Ancak Batı kültüründe geliştirilen teorilerin aksine, incelemeye dahil edilen çalışmalarda Müslüman kültüründe çocukluğun dini gelişiminde soyut düşünme yeteneğinin daha erken başladığı öne sürülmektedir. Öte yandan araştırmalar, ergenlik dönemine gelindiğinde bireyin geleneksel dini inanç ve ritüelleri sorgulamaya başladığını, incelediğini ve özerk bir değer sistemi oluşturduğunu göstermektedir. Ergenliği ele alan çalışmaların tamamında bu dönemde dini değerlere karşı geliştirilen sorgulama davranışı ve şüphe duygusunun, yetişkinlikte özerk dini düşüncenin oluşması için önemli bir hazırlık süreci olduğu belirtilmektedir. Yetişkinlik ve yaşlılık konularını ele alan çalışmalarda ise bu dönemin çoğunlukla uyum, istikrar ve olgun bir din algısıyla simgelendiği vurgulanmaktadır. Bu bağlamda, Müslüman toplumlara yönelik geliştirilen dini gelişim teorilerinin sınırlı olduğu ve alanda Müslüman toplumların dini gelişimi üzerine daha fazla çalışma yapılması gerektiği tespit edilmiştir. Literatürdeki dini gelişim teorilerinin Batı merkezli olması ve kültürel adaptasyon olmadan Müslüman toplumlara uygulanması, bu toplumların dini gelişiminin teorik açıdan yansıtılmasını ve erken yaşlarda başlayan soyut Tanrı anlayışı gibi konuların değerlendirilmesini zorlaştırmaktadır. Bu bağlamda mevcut teorilerin kültürel uyarlaması üzerinde çalışıldıktan sonra Müslüman kültürü için ileriki çalışmalardan yararlanılması önerilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Din psikolojisi, inanç gelişimi, dindarlık, Müslüman kültür

Religious Development Models Developed for Muslim Culture; A Systematic Literature Review and Meta-analysis

Öz

Although religious development is considered as an important subject of developmental psychology, the fact that the phenomenon called religion manifests itself as an integral part of culture and social structure has opened the door to discussions on the locality of development. Recent studies in the field of social psychology suggest the creation of theories with a culture-centered perspective, rather than theories that argue that development occurs universally. It is already a matter of debate whether religious development theories developed within the framework of Western religious and cultural values have equivalents in other parts of the world in this respect. In the presented study, studies on Muslim culture are evaluated and the religious development of Muslim societies is discussed at a local level rather than universal. Most of the studies conducted in the field of religious development are based on existing theories in the literature, and the suitability of these theories with Muslim societies is discussed. Studies carried out to determine the stages of religious development in culture, without worrying about producing a model of religious development, come to the fore. In the prepared systematic review, it is aimed to bring together the theories produced in the field based on Muslim culture and the studies conducted to try to understand the course of religious development in Muslim societies and which are not built on any existing theory. Within the scope of the research, Dergipark, Google Scholar, Web of Science, ScienceDirect and YÖK National Thesis Center databases were searched in November and December 2022, and scanned in 3 languages as Turkish, English and Arabic, with the keywords determined in four categories as "Muslim society, Muslim geography, Muslim country, Muslim community", "Religion, Spiritual*, Believe*, Faith* ", "Development, Stage, Period, Change" and "Theory, Model, Theory, Thought". As a result of the screening, 14536 reference titles were scanned and 45 studies were subjected to abstract and full text analysis. After the screening process, a total of 7 studies met the inclusion criteria and were analyzed. In conclusion, a general picture of religious development in Muslim culture is drawn in the presented systematic literature review. Based on this picture, religious development in infancy in Muslim societies is shaped by the emphasis on the feeling of love and trust, just like in Fowler's theory. However, unlike the theories developed in Western culture, the studies included in the review suggest that the ability to think abstractly begins earlier in the religious development of childhood in Muslim culture. On the other hand, research shows that by adolescence, the individual begins to question and examine traditional religious beliefs and rituals and creates an autonomous value system. In all studies dealing with adolescence, it is stated that the questioning behavior and feeling of doubt developed against religious values during this period are an important preparatory process for the formation of autonomous religious thought in adulthood. In studies dealing with adulthood and old age, it is emphasized that this period is mostly symbolized by harmony, stability and a mature perception of religion. In this context, it has been determined that the religious development theories developed for Muslim societies are limited and more studies on the religious development of Muslim societies are needed in the field. The fact that religious development theories in the literature are Western-centered and applied to Muslim societies without cultural adaptation makes it difficult to theoretically reflect the religious development of these societies and evaluate issues such as abstract understanding of God that begins at an early age. In this context, after studying the cultural adaptation of existing theories, it is recommended to benefit from further studies for Muslim culture.

Anahtar Kelimeler

Psychology of religion, faith development, Muslim Culture, Religiosity

Kaynakça

• Abanoz, Süleyman. “6-12 Yaş Arası Çocukların Dini ve Ahlaki Gelişimlerinde Anne ve Babaların Rolü”. Türk Din Psikolojisi Dergisi 1 (Haziran 2020), 119–148.
• Allport, Gordon. “The Individual and His Religion; A Psychological Interpretation”. The American Journal of Psychology 64/2 (Nisan 1951), 304-305.
• Barrett, Justin L. - Richert, Rebekaha. “Anthropomorphism or Preparedness? Exploring Children’s God Concepts. Review of Religious Research 44/3 (Mart 2003), 300–312.
• Bayraklı, Bayraktar. İslam’da Eğitim: Batı Eğitim Sistemleriyle Mukayeseli. İstanbul: İFAV Yayınları, 1989.
• CASP, Qualitative Checklist. “Critical Appraisal Skills Programme Qualitative Checklist”. Erişim 13 Haziran 2023. https://caspuk.net/images/checklist/documents/CASP-Qualitative-Studies-Checklist/CASP-QualitativeChecklist 2018_fillable_form.pdf
• Cüceloğlu, Doğan. İnsan ve Davranışı Psikolojinin Temel Kavramları. İstanbul: Remzi Kitabevi, 43. Basım, 2022.
• Deconchy, Jean-Pierre. “The Idea of God: Its Emergence between 7 and 16 Years.” From Religious Experience to Religious Attitude. 97–108. Chicago: Loyola University Press, 1965.
• Deleş, Bayram- Kaytez, Nazan. “Çocuk Gelişiminde Müziğin Yeri ve Önemi.” Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi (ASEAD) 7/10 (Ekim 2020), 133–142.
• Dülgeroğlu, Hatice. Sokakta Çalışan Çocuklarda Dini Duygu ve Düşünce Gelişimi: Üsküdar Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Elkind, David. “The Origins of Religion in the Child.” Review of Religious Research 12/1 (Eylül 1970), 35–42.
• Fowler, James William- Dell, Mary Lynn. “Bebeklikten Yetişkinliğe İnanç Aşamaları; İnanç Gelişim Teorisinin Otuz Yılı Üzerine Düşünceler”. çev. Mustafa Ulu. Bilimname 30/1 (Nisan 2016), 539-559.
• Fowler, James William. Stages of Faith. San Francisco: Harper & Row, 1981.
• Fowler, James William. Stages of Faith: The Psychology of Human Development and the Quest for Meaning. San Francisco: Harper Collins Publisher, 1995.
• Gelman, Susan A.- Kremer, Kathleen E. “Understanding Natural Cause: Children’s Explanations of How Objects and Their Properties Originate”. Child Development 62/2 (Nisan 1991), 396–414.
• Goldman, Ronald J. “Researches in Religious Thinking”. Educational Research 6/2 (Temmuz 1964), 139-155.
• Greer, John E. “Stages in the Development of Religious Thinking”. British Journal of Religious Education 3/1 (Temmuz 1980), 24–29.
• Harms, Ernest. “The Development of Religious Experience in Children.” American Journal of Sociology 50/2 (Eylül 1944), 112–122.
• Heller, David I. The Children’s God. Chicago: The University of Chicago Press, 1986.
• Karaca, Faruk. Dini Gelişim Psikolojisi. Trabzon: Eser Ofset Matbaacılık, 1. Basım, 2016.
• Karaca, Faruk. Dini Gelişim Teorileri. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 1. Basım, 2007.
• Kline, Michelle Ann vd. “Variation Is the Universal: Making Cultural Evolution Work in Developmental Psychology.” Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 373/1743 (Şubat 2018), 1-8.
• Koç, Mustafa. “Gelişim Psikolojisi Açısından Ergenlik Dönemi ve Genel Özellikleri”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 17/2 (Aralık 2004), 231–256.
• Köylü, Mustafa. “Çocukluk Dönemi Dini İnanç Gelişimi ve Din Eğitimi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45/2 (Ağustos 2004), 137-154.
• Lawrence, Peter John. “Children’s Thinking about Religion: A Study of Concrete Operational Thinking”. Religious Education 60/2 (Temmuz 1965), 111–116.
• Lök, Neslihan- Lök, Sefa. “Yaşlıların Fiziksel Aktivite Düzeyleri ile Bilişsel Durumları Arasındaki İlişki”. Yeni Symposium 54/2 (Haziran 2016), 21-24.
• Munn, Zachary vd. “Methodological Guidance for Systematic Reviews of Observational Epidemiological Studies Reporting Prevalence and Cumulative Incidence Data”. JBI Evidence Implementation 13/3 (Eylül 2015), 147–153.
• Nemravi, Amjad- Tel, Şadiye. “النمو الديني لدى المراهقين في المدارس الأردنية في ضوءمتغيري المرحلة العمريةوالجنس" (Yaş ve Cinsiyet Değişkenleri Işığında Ürdün Okullarındaki Ergenlerin Dini Gelişimi)”. Macalletül Cami’a el-İslamiye 28/6 (Aralık 2020), 744-769.
• Nye, W. Chad - Carlson, Jerry S. “The Development of the Concept of God in Children”. Journal of Genetic Psychology 145/1 (Temmuz 1984), 137–148.
• Nyhof, Melanie A. - Johnson, Carl N. “Is God Just a Big Person? Children’s Conceptions of God across Cultures and Religious Traditions”. British Journal of Developmental Psychology 35/1 (Şubat 2017), 60–75.
• Page, Matthew J. vd. “The PRISMA 2020 Statement: An Updated Guideline for Reporting Systematic Reviews.” BMJ 372/71 (Mart 2021), 1.
• Petrovich, Olivera. “Understanding of Non-Natural Causality in Children and Adults: A Case Against Artificialism.” Psyche En Geloof 8 (Ocak 1997), 151-165.
• Piaget, Jean. Çocukta Zihinsel Gelişim. çev. Hüsen Portakal. İstanbul: Cem Yayınevi, 2000.
• Piaget, Jean. The Child Conception of the World. New York: Harcourt Brace, 1929.
• Stark, Patricia A.- Traxler, Anthony J. “Empirical Validation of Erikson’s Theory of Identity Crises in Late Adolescence”. The Journal of Psychology 86/1 (Ocak 1974), 25–33.
• Streib, Heinz - Aygün, Adem. “Religious Socialization and Faith Development of Adolescents in Turkey and Germany: Results from Cross-Cultural Research.” Paper for the XVI Meeting of the International Seminar on Religious Education and Values 2 (Almanya: Cirrus Working Papers, 2008), 1-11.
• Şimşek, Rumeysa. 5-6 Yaş Çocukları Dini Kavramları Algılama Düzeyleri (Arifiye Örneği). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Taplamacıoğlu, Mehmet. “Yaşlara Göre Dini Yaşayışın Şiddet ve Kesafeti Üzerinde Bir Anket Denemesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/1 (Haziran 1962), 141–151.
• Tunay, Volga. “Yetişkinlerde Fiziksel Aktivite”. Sağlık Bakanlığı Yayını 730/16 (Şubat 2012), 7-15.
• Ulu, Mustafa. “İnanç Gelişim Teorisi: İnanç Aşamaları.” Düşünce Platformu 2016/30 (2016), 139–156.
• Yapıcı, Asım. “Müslüman Türk Kültüründe İnanç Gelişimi (Bir Model Denemesi).” Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Özel Sayı (Nisan 2016), 83–113.
• Yavuz, Kerim. Çocukta Dini Duygu ve Düşüncenin Gelişimi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1983.
• Yıldız, Murat. Çocuklarda Tanrı Tasavvurunun Gelişimi. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2007.