Selçuklu Veziri İhtiyârüddin Hasan ve Selçuklu Diplomasisi

Yıl 2023, Cilt: 9 Sayı: 2, 303 - 321, 30.12.2023

Nadir Karakuş

https://doi.org/10.32955/neu.istem.2023.9.2.09

Öz

Büyük Selçuklu İmparatorluğu’na nazaran; Anadolu Selçuklu Devleti tarihi, özellikle on birinci asır sonları ve on ikinci yüzyılda bazı bilinmezlerle kaplıdır. Bu hususlardan bazıları da Anadolu Selçuklu sultanlarına vezirlik yapan devlet adamları, devletlerarası diplomasinin nasıl yapıldığı ve dönemin ilmî ortamı ile fikirlere karşı gösterilen hoşgörüdür. Bunun cevabını vermeye çalışacak olan bu makale hazırlanırken tahmin edileceği üzere yeterli kaynağın olmaması, en büyük sorunu oluşturmuştur. Bu husus da ele alacağımız konunun yeterince aydınlatılamamasını sağlayan en büyük problem olarak kendisini göstermiştir. Makaleye ismini veren II. Kılıcarslan’ın veziri İhtiyârüddin Hasan, Eyyûbîler ile gerçekleştirdiği diplomatik münasebetler vesilesiyle Arap-İslâm kaynakları tarafından yeterince ele alınmaya çalışılmıştır. Bu önemli kazanç da Anadolu Selçuklularında vezirlerin yetkileri ve diplomasinin nasıl ve kimlerle işlerlik kazandığı sorusuna yeterince cevap olacak mahiyette karşımıza çıkmıştır. Bu görüşmelerin merkezinde Selâhaddîn-i Eyyûbî gibi bir Kudüs fatihinin ve Haçlılara karşı büyük zaferler kazanan bir kimsenin de yer alması, bahsedilen kapalılıkların çözüme kavuşturulmasında önemli bir kazanım olmuştur. Bundan dolayı da zaman zaman Haçlı kaynaklarına ve kroniklerine de müracaat edilerek bu süreç daha iyi ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca bu makale, Anadolu Selçuklularının Dânişmendliler, Mengücükler, Artuklular, kısmen Zengîler ve Eyyûbîlerle olan ilişkilerinin de çok kısa bir özeti olmuştur. Diğer yandan çalışma, bu dönemin diğer aktörleri olan Kilikya’daki Ermeniler ve Haçlılar ile ilgili bazı olaylara da ışık tutmuştur. Bu olaylar arasında da Kudüs’ün fethini hazırlayan nedenler içinde Selâhaddîn’in bölgedeki Müslüman hânedanlarla yaptığı sulhün ne kadar önemli olduğu ve Üçüncü Haçlı Seferi esnasındaki bazı kritik olayların arka planında Anadolu Selçukluların oynadığı kilit rol öne çıkmıştır. Bu süreç içinde yine Vezir Hasan, önemli başarılara imza atmıştır. Yine bu esnada II. Kılıcarslan’ın ülkesini oğulları arasında pay etmesi, Anadolu Selçuklu Devleti’nin merkezî yapısını bozduğu gibi devleti bir iç savaşa doğru sürüklemeye başlamıştır. Başarılı diplomat kişiliği ile tanıdığımız II. Kılıcarslan’ın veziri Hasan, Eyyûbî ve Artuklular ile yapılacak olan kaçınılmaz bir savaşı engellemekle kalmamış, Anadolu’da yeniden üniter bir devlet yapısının oluşmasını sağlamıştır. Bu çabaları onun hayatına mal olsa da Anadolu’da kardeş kavgasının sona ermesi ve merkezî yapını yeniden sağlanmasında önemli çabaları kendisini daha da yüceltmiştir. Bu başarısında da kendisinin de tabi olduğu onuncu yüzyıl ortalarından beri Bizans’a hizmet eden köklü Gavras ailesinin diplomasi birikimleri önemli rol oynamıştır. Aileden gelen birikimini, kendi yetenekleri ile daha da geliştiren İhtiyârüddin Hasan, Anadolu Selçuklu diplomasisinin oluşmasına ve devletin merkezî yapısının güçlendirilmesine olumlu katkı sağlamıştır. Kılıcarslan’ın veziri ayrıca Konya’da yaptırdığı bir cami, Kayseri’de açtığı bir medrese ve oluşturduğu zengin vakıflarla Anadolu Selçuklularının dinî, kültürel ve sosyal yapısını güçlendirmiştir. Bununla da yetinmeyen İhtiyârüddin Hasan, Anadolu’da âlimlere kol kanat gerilmesi ve hoşgörü kültürünün hâkim olmasında önemli bir boşluğu doldurmuştur. Onun hayatının yeterince anlaşılması da on ikinci yüzyılın son çeyreğindeki Anadolu Selçuklularının devlet yapılanması, diplomasinin şekillenmesi ve ilmî faaliyetlerin ne ölçüde olduğu hususunu daha net olarak gözler önüne sermiştir.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Kılıcarslan, İktidar Mücadelesi, Arabulucu, İhtiyârüddin Hasan, İslam Tarihi

Wazir of Seljuk Ikhtiyar al-Din Hasan and Seljukids Diplomacy

Öz

Compared to the Great Seljuk Empire; The history of the Anatolian Seljuk State is covered with some unknowns, especially in the late eleventh and twelfth centuries. Some of these issues are the statesmen who served as viziers to the Anatolian Seljuk sultans, how interstate diplomacy was carried out, and the scientific environment of the period and the tolerance shown towards ideas. While preparing this article, which will try to answer this question, as can be expected, the biggest problem was the lack of sufficient resources. This issue has shown itself as the biggest problem that prevents the subject, we will be discussing from being adequately illuminated. Ikhtiyar al-Din Hasan, the wazir of Kilicarslan II, who gave his name to the article, has been tried to be adequately discussed by Arab-Islamic sources on the occasion of his diplomatic relations with the Ayyubids. This important gain appears to be sufficient to answer the question of the powers of the wazirs in the Anatolian Seljuks and how and with whom diplomacy became effective. The fact that a conqueror of Jerusalem like Saladin Ayyubi and a person who won great victories against the Crusaders was at the center of these negotiations was an important gain in resolving the aforementioned obstacles. For this reason, this process has been tried to be revealed better by referring to Crusader sources and chronicles from time to time. In addition, this article has also been a very brief summary of the relations of the Anatolian Seljuks with the Danishmends, Mengucuks, Artuqids, and partly the Zangids and Ayyubids. On the other hand, the study also shed light on some events related to the Armenians and Crusaders in Cilicia, other actors of this period. Among these events, the importance of Saladin’s peace with the Muslim dynasties in the region among the reasons that led to the conquest of Jerusalem and the key role played by the Anatolian Seljuks in the background of some critical events during the Third Crusade came to the fore. During this process, Wazir Hasan again achieved important successes. Meanwhile, Kilicarslan's division of his country among his sons disrupted the central structure of the Anatolian Seljuk State and began to drag the state towards a civil war. Kilicarslan’s wazir Hasan, whom we know as a successful diplomat, not only prevented an inevitable war with the Ayyubids and Artuqids, but also ensured the formation of a unitary state structure in Anatolia. Although these efforts cost him his life, his important efforts in ending the fratricide in Anatolia and restoring the central structure further exalted him. The diplomatic knowledge of the well-established Gavras family, which has been serving Byzantium since the mid-tenth century, played an important role in this success. Ikhtiyar al-Din Hasan, who further developed his family knowledge with his own talents, made a positive contribution to the formation of Anatolian Seljuk diplomacy and the strengthening of the central structure of the state. Kilicarslan’s wazir also strengthened the religious, cultural and social structure of the Anatolian Seljuks with a mosque he built in Konya, a madrasah he opened in Kayseri, and the rich foundations he created. Not content with this, İkhtiyar al-Din Hasan filled an important gap in taking under the protection of scholars and dominating the culture of tolerance in Anatolia. A sufficient understanding of his life has also revealed more clearly the state structure, shaping of diplomacy and the extent of scientific activities of the Anatolian Seljuks in the last quarter of the twelfth century.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Seljukids, Kilicarslan, Struggle for Power, Mediator, Ikhtiyar al-Din Hasan

الوزير السلجوقي احتيار الدين حسن والدبلوماسية السلجوقية

Öz

بالمقارنة مع الإمبراطورية السلجوقية الكبرى؛ يكتنف تاريخ الدولة السلجوقية الأناضولية بعض الأمور المجهولة، خاصة في أواخر القرنين الحادي عشر والثاني عشر. بعض هذه القضايا هي رجال الدولة الذين خدموا كوزراء لسلاطين الأناضول السلاجقة، وكيفية ممارسة الدبلوماسية بين الدول، والبيئة العلمية في تلك الفترة والتسامح تجاه الأفكار. أثناء إعداد هذا المقال، الذي سنحاول الإجابة على هذا السؤال، كما هو متوقع، كانت المشكلة الأكبر هي عدم توفر الموارد الكافية. لقد أظهرت هذه القضية نفسها على أنها المشكلة الأكبر التي تمنع الموضوع الذي سنناقشه من إلقاء الضوء عليه بشكل كافٍ الثاني الذي أعطى اسمه للمقال. وقد حاولت المصادر العربية الإسلامية مخاطبة وزير كيليج أرسلان احتيار الدين حسن بشكل مناسب بمناسبة علاقاته الدبلوماسية مع الأيوبيين. ويبدو أن هذا المكسب المهم كافٍ للإجابة على سؤال صلاحيات الوزراء في سلاجقة الأناضول وكيف أصبحت الدبلوماسية فعالة ومع من. وحقيقة أن فاتح القدس مثل صلاح الدين الأيوبي وشخص حقق انتصارات عظيمة على الصليبيين كان في قلب هذه المفاوضات كان مكسبًا مهمًا في حل العقبات المذكورة أعلاه. ولهذا السبب، تمت محاولة الكشف عن هذه العملية بشكل أفضل من خلال الرجوع إلى المصادر والسجلات الصليبية من وقت لآخر بالإضافة إلى ذلك، كانت هذه المقالة أيضًا ملخصًا موجزًا جدًا لعلاقات سلاجقة الأناضول مع الدانشمنديين والمنغوكوك والأرتوقيين، وجزئيًا الزنكيين والأيوبيين. ومن ناحية أخرى، سلطت الدراسة الضوء أيضًا على بعض الأحداث المتعلقة بالأرمن والصليبيين في كيليكيا، وهم فاعلون آخرون في هذه الفترة. ومن بين هذه الأحداث، برزت أهمية صلح صلاح الدين الأيوبي مع السلالات الإسلامية في المنطقة من بين الأسباب التي أدت إلى فتح القدس، والدور الرئيسي الذي لعبه سلاجقة الأناضول على خلفية بعض الأحداث الحاسمة خلال الحملة الصليبية الثالثة. . خلال هذه العملية، حقق الوزير حسن مرة أخرى نجاحات مهمة وفي الوقت نفسه، ثانيا. أدى تقسيم كيليكارسلان لبلاده بين أبنائه إلى تعطيل البنية المركزية للدولة السلجوقية الأناضولية وبدأ في جر الدولة نحو حرب أهلية. الثاني الذي نعرفه بشخصيته الدبلوماسية الناجحة. لم يمنع حسن، وزير كيليكارسلان، حربًا حتمية مع الأيوبيين والأرتقيين فحسب، بل ضمن أيضًا تشكيل هيكل دولة موحدة في الأناضول. على الرغم من أن هذه الجهود كلفته حياته، إلا أن جهوده المهمة في إنهاء قتل الأخوة في الأناضول واستعادة الهيكل المركزي زادت من مكانته. لعبت المعرفة الدبلوماسية لعائلة جافراس العريقة، والتي كانت تخدم بيزنطة منذ منتصف القرن العاشر، دورًا مهمًا في هذا النجاح قدم احتيار الدين حسن، الذي طور معرفته العائلية بمواهبه الخاصة، مساهمة إيجابية في تشكيل الدبلوماسية السلجوقية الأناضولية وتعزيز الهيكل المركزي للدولة. كما عزز وزير كيليكارسلان البنية الدينية والثقافية والاجتماعية لسلاجقة الأناضول من خلال المسجد الذي بناه في قونية، والمدرسة التي افتتحها في قيصري، والأسس الغنية التي أنشأها. ولم يكتف احتيار الدين حسن بهذا، بل ملأ ثغرة مهمة في الخضوع لحماية العلماء والسيطرة على ثقافة التسامح في الأناضول. كما كشف الفهم الكافي لحياته بشكل أكثر وضوحًا عن هيكل الدولة وتشكيل الدبلوماسية ومدى الأنشطة العلمية لسلاجقة الأناضول في الربع الأخير من القرن الثاني عشر...

Anahtar Kelimeler

التاريخ الإسلامي, السلاجقة, كيليكارسلان, الصراع على السلطة, الوسيط

Kaynakça

• Abu’l-Farac, Gregory. Abu’l-Farac Târihi. çev. Ö. Rıza Doğrul. Ankara: TTK Yayınları, 1950.
• Aksarâyî, Kerîmüddin. Müsâmeretü’l-Ahbâr. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: TTK Yayınları, 2000.
• Albert of Aachen. Historia Ierosolimitane, History of the Journey to Jerusalem. çev. Susan B. Edgington. Farnham: Ashgate Publishing, 2013.
• Ambroise. The Crusade of Richard Lion-Heart. ed. Austin P. Evans. New York: Columbia University Press, 1941.
• Anna Komnena. Alexiad Malazgirt’in Sonrası. çev. Bilge Umar. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1996.
• Armstrong, Karen. Jerusalem, One City Three Faith. New York: Ballantine Books, 1997.
• Asbridge, Thomas. The Crusades, The War fort he Holy Land. London: Simon & Schuster Publishing, 2012.
• Azîmî. Azîmî Tarihi. çev. Ali Sevim. Ankara: TTK Yayınları, 2006.
• Boran, Ali. “Meram’daki Cami ve Mescidler”. Konya Kültür Envanteri. ed. Haşim Karpuz. 1/179-180. Ankara: y.y., 2009.
• Bosworth, C. E. “The Imperial Policy of the Early Ghaznavids”. The Medieval History of Iran, Afghanistan and Central Asia (1937), 49-82.
• Bryer, Anthony M. “A Byzantine Family: The Gabrades, 979-1653”. University of Birmingham Historical Journal 12 (1970) 164-187.
• Burgu, Yavuz Selim. Anadolu Selçukluları Alâeddin Keykubad ve Zamanı. İstanbul: Selenge Yayınları 2011.
• Bündârî, Kıvâmüddin Feth b. Ali. Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usra: Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi. çev. Kıvâmüddin Burslan. Ankara: TTK Yayınları, 2016.
• Cahen, Claude. Osmanlılar’dan Önce Anadolu. çev. Erol Üyepazarcı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2014.
• Cehşiyârî, Muhammed b. Abdûs. Kitâbü’l-Vüzerâ ve’l-Küttâb. nşr. Mustafa es-Sekkā - İbrâhim el-Ebyârî - Abdülhafîz Şelebî. Kahire: y.y., 1401/1980.
• Chalandon, Ferdinand. Jean II Comnene 1118-1143 et Manuel I Comnene 1143-1180. Paris: Picard, 1912.
• Cobb, Paul M. The Race of Paradise, An Islamic History of the Crusades. Oxford: Oxford University Press, 2014.
• Corbin, Henry. İslam Felsefesi Tarihi. çev. Hüseyin Hatemi. İstanbul: İletişim Yayınları, 1986.
• Demirkent, Işın. Türkiye Selçuklu Hükümdarı Sultan I. Kılıç Arslan. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Demirkent, Işın. Urfa Haçlı Kontluğu Tarihi (1118–1146). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1994.
• Ebû Şâme. er-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye. thk. İbrahim Zeybek. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1997.
• Ebü’l-Fidâ. el-Muhtasar fî Ahbari’l-Beşer. Kahire: Matbaatu’l-Hüseyniyye el-Mısriyye, ts.
• Ebü’l-Fidâ. el-Yevâkît ve’d-Darb fî Târih-i Haleb. b.y.: y.y., ts.
• Edwards, Robert W. The Fortifications of Armenian Cilicia. Washington, DC: Dumbarton Oaks, 1987.
• Ersoy, Mehmet Akif. Safahat. Ankara: İnkılab Yayınevi, 2011.
• France, John. “The Departure of Tatikios from the Crusading Army”. Bulletin of the Institute of Historical Research 44 (November 1971), 137-147.
• Gardiner, Robert. “Crusader Turkey: The Fortifications of Edessa”. Fortress: The Castles and Fortifications Quarterly 2 (1989), 23-35.
• Goitein, S. D. Studies in Islamic History and Institutions. Leiden: E. J. Brill Publishing, 1968.
• Gordlevski, V. A. Anadolu Selçuklu Devleti. çev. Azer Yaran. Ankara: Onur Yayınları, 1988.
• Halil Edhem. Kayseriyye Şehri. İstanbul: Matbaa-i Orhaniyye, 1334.
• Hasan İbrahim Hasan. Siyasi, Dini, Kültürel, Sosyal İslâm Tarihi. çev. İsmail Yiğit. İstanbul: Kayıhan Yayınevi, 1992.
• Heidemann, Stefan. “Iḫtiyār ad-Dīn al-Ḥasan ibn Ġafras. Ein Rūm-seldschukischer Usurpator aus byzantinischem Adel im Jahr 588/1192”. Der Islam 95/2 (2018), 450-478.
• Hiestand, Rudolf. “Kingship and Crusade in Twelfth-Century Germany”. England and Germany in the Middle Ages: Essays in Honour of Karl J. Leyser. ed. Alfred Haverkamp - Hanna Vollrath. Oxford: Oxford University Press, 1996.
• Ioannes Kinnamos. Historia. çev. Işın Demirkent. Ankara: TTK Yayınları, 2001.
• Isfahânî, İmâdüddin Kâtib. Hurûbu Selahaddîn ve Fethu Beyti’l-Makdîs. b.y.: Dâru’l-Menâr, 1425-2004.
• İbn Bibi. el-Evâmiru’l-Alâiyye: Selçuknâme. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996.
• İbn Haldun. Kitâbü’l-İber ve Dîvânu Mübtede’ ve’l-Haber fî Tarîhi’l-Arab ve’l-Berber ve Âsirihim min Zevi’ş-Şe’ni’l-Ekber. thk. Halil Şahâde. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1985.
• İbn Hallikân. Vefeyâtü’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zaman. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sadr, 1900-1904.
• İbn Kesir. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Ahmed Abdülvehhâb Fetîh. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1413/1992.
• İbn Nazîf. et-Târîhu’l-Mansûrî, Telhîsü’l-Keşf ve’l-Beyân fî Havâdisi’z-Zamân. thk. Dr. Ebu’l-Abd Dûdû. Dımaşk: Matbaatu’l-Hicâz, ts.
• İbn Şeddâd, İzzeddin. el-A’lâku’l-Hatîre fî Zikri Ümerâi’ş-Şâm ve’l-Cezîre. b.y.: y.y., ts.
• İbn Tağrîberdî. en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûk Mısr ve’l-Kahire. nşr. M. Hüseyin Şemseddin. Beyrut: Vezâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, 1992.
• İbn Vâsıl. Müferrücü’l-Kurûb fî Ahbâri Benî Eyyûb. thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl vd. Kahire: el-Matbaatu’l-Emîriyye, 1377/1957.
• İbnü’l-Adîm. Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. by: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Adîm. Zübdetü’l-Haleb fî Târîhi Haleb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• İbnü’l-Cevzî. el-Muntazam fî Tarihi’l-Mülûk ve’l-Ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr. el-Kâmil fi’t-Tarih. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmûrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1417/1997.
• İbnü’l-Esir. et-Târîhu’l-Bâhir fi’d-Devleti’l-Atabekiyye. thk. Abdülkadir Ahmed. Mısır: Dâru’l-Kütübi’l-Hadisiyye, 1382/1963.
• İbnü’l-Kalânisî. Şam Tarihine Zeyl, I. Ve II. Haçlı Seferleri Dönemi. çev. Onur Özatağ. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Jacoby, David. “Crusader Acre in the Thirteenth Century: Urban Layout and Topography”. Studi Medievali 20 (1979), 1-45.
• Kalkaşendî. Subhu’l-A’şâ fî Sınaâti’l-İnşâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, ts.
• Karakuş, Nadir. Nureddin Zengî. İstanbul: Ensar Yayınları, 2022.
• Kaymaz, Nejat. “Anadolu Selçuklu Devletinin İnhitatında İdare Mekanizmasının Rolü”. AÜ DTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi 2/2 (1964), 116-122.
• Kedar, Benjamin Z. “The Outer Walls of Frankish Acre”. Atiqot 21 (1997), 157-180.
• Kennedy, Hugh. Crusader Castles. Cambridge: Cambridge University Press, 1994.
• Konya İl Merkezi Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri. haz. Erkan Aygör vd. Konya: Konya Büyük Şehir Belediyesi, İmar ve Şehircilik Daire Başkanlığı, İmar Planlama Şube Müdürlüğü Yayınları, 2015.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Abideleri ve Kitabeleriyle Konya Tarihi. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2007.
• Köymen, Mehmet Altay. Tuğrul Bey ve Zamanı. Ankara: TTK Yayınları, 1976.
• Lane-Pool, Stanley. Saladin and the Fall of the Jerusalem. London: Independently Published, 1898.
• Lilie, Ralph-Johannes. “Die Schlacht von Myriokephalon (1176). Auswirkungen auf das byzantinische Reich im ausgehenden 12. Jahrhundert”. Revue des etudes Byzantines 35 (1977), 257-275.
• MacEvitt, Christopher. “Joscelin II of Courtenay (d. 1159)”. Crusades an Ancyclopedia. ed. Alan V. Murray. 698. California: Santa Barbara, 2006.
• Mahmûd Hilmî. “el-Vizâre fi’d-Devleti’l-İslâmiyye”. Mecelletü’l-Bahsi’l-İlmî ve’t-Türâsi’l-İslâmî 1 (1398), 156-163.
• Makrîzî. es-Sülûk li Ma’rifeti Düveli’l-Mülûk. thk. Muhammed Abdülkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1418/1997.
• Mâverdî. el-Ahkâmü’s-Sultâniyye. nşr. Muhammed Hamid el-Fakkî. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1405/1985.
• Mayer, Hans Eberhard. “Der Brief Kaiser Friedrichs I. An Saladin von Jahre 1188”. Deutsches Archiv fur Erforschung des Mittelalters 14 (1958), 488-494.
• Montefiore, Simon Sebag. Jerusalem, The Biography. New York: Alfred A. Knopf Publishing, 2011.
• Murray, Alan V. “Marj Ayun, Battle of (1179)”. Crusades an Ancyclopedia. ed. Alan V. Murray. 801. California: Santa Barbara, 2006.
• Müneccimbaşı. Câmiu’d-Düvel, Selçuklular Tarihi. çev. Ali Öngül. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2017.
• Nicholson, Robert L. “The Growth of the Latin States, 1118–1144”. A History of the Crusades. ed. Kenneth M. Setton. 2/368–409. Madison: University of Wisconsin Press, 1969-1989.
• Niketas Khoniates. Historia, Ioannes ve Manuel Komnenos Devirleri. çev. Fikret Işıltan. Ankara: TTK Yayınları, 1995.
• Nüveyrî. Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Vesâik, 1423.
• Oldenbrough, Zoe. The Crusades. çev. Anne Carter. New York: Pantheon Books, 1966.
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: TTK Yayınları, 2019.
• Ömerî, İbn Fadlullah. Mesâlikü’l-Ebsâr, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım. çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2014.
• Öngül, Ali. “Mengücükler”. Türkler. nşr. Hasan Celal Güzel. 6/456-460. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Runciman, Steven. Haçlı Seferleri Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: TTK Basımevi, 1986.
• Savvides, A. G. C. Byzantium in the Near East, Its Relations with the Seljuk Sultanate of Rum in Asia Minor, the Armenians of Cilicia and the Mongols, AD. c. 1192-1237. Selanik: Institute for Byzantine Studies, 1981.
• Sıbt İbnü’l-Acemî. Kunûzü’z-Zeheb fî Târîh-i Haleb. Halep: Dâru’l-Kalem, 1417.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. Mir’âtü’z-Zamân fî Tevârîhi’l-A’yân. thk. Muhammed Berekât vd. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
• Sümer, Faruk. Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri. Ankara: TTK Yayınları, 1990.
• Süryani Mikhail. Süryânî Patrik Mihail’in Vakayinâmesi. çev. Hrant D. Andreasyan. Ankara: TTK Kütüphanesi Tercümeler Kısmı, 1944.
• Şehrezûrî, Muhammed b. Mahmûd. Târîhu’l-Hükemâ. nşr. Abdülkerîm Ebû Şüveyrib. Trablus: Cem’iyyetü’d-Da’veti’l-İslâmî, 1988.
• Şeşen, Ramazan. Selahaddin Eyyûbî ve Devlet. İstanbul: Çağ Yayınları, 1987.
• Taneri, Aydın. “Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Vezirlik”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi 5/8-9 (1970), 121-131.
• Turan, Osman. Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi. İstanbul: Turan Neşriyat Yayınevi, 1973.
• Turan, Osman. Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993.
• Turan, Refik. Türkiye Selçuklularında Hükûmet Mekanizması. İstanbul: MEB Yayınları, 1995.
• Turfan, Kemal. “Recherches recentes sur la Bataille de Myriokephalon”. Revue Internationale d’histoire Militaire 67 (1988), 3-27.
• Tûsî, Hasan b. Ali b. İshak. Siyâsetnâme: Siyerü’l-Mülûk. çev. Mehmet Altay Köymen. Ankara: TTK Yayınları, 1982.
• Urfalı Mateos. Urfalı Mateos Vekayi-nâmesî (952-1136) ve Papaz Grîgor’un Zeyli (1136-1162). çev. Hrant D. Andreasyan. Ankara: TTK Basımevi, 2000.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devlet Teşkilâtına Medhal. Ankara: TTK Yayınları, 1984.
• Vardan, Müverrih. “Türk Futuhatı Tarihi, 889-1269”. İÜEF Yayınları, Tarih Seminerleri Dergisi, Metin ve Vesikalar. çev. Hrant D. Andreasyan. İstanbul: Millî Mecmua Basımevi, 1937.
• Vryonis, S. The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh Through the Fifteenth Century. London: University of Wisconsin Press, 1971.
• William of Tyre. A History of Deeds Done Beyond the Sea. çev. Emily Atwater Babcock-A. C. Krey. New York: Colombia Universty Press, 1943.
• Yâkût el-Hamevî. Mu’cemü’l-Büldân. thk. Ferîd Abdülazîz el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• Yoska, Erhan. Türkiye Selçuklularında XIII. Yüzyıldaki Tıbbî Gelişmeler. Kayseri: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Yunînî, Kutbüddin. Zeylü Mir’âti’z-Zamân. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmî, 1992.