Black Beauty of Khatt, Soot Inks from Past to Present: Applications and Results

Year 2025, Issue: 34, 55 - 68, 30.07.2025

Yunus Emre Çelik

https://doi.org/10.17484/yedi.1641828

Abstract

Ink remains one of the primary materials for writing/printing/duplicating even in contemporary times. Based on this feature, many experiments and much research have been conducted on ink at the technical and aesthetic level, and these accumulated experiences have become a cultural value transmitted both through written literature and master-apprentice tradition. Throughout history, soot inks have emerged as the most videly used and the most developed type in this context. Soot inks, which constitute the subject of this study, have been an indispensable component of traditional Turkish arts, especially in the art of calligraphy. Various texts have been written on soot ink, which is of great importance in terms of tone, fluidity and permanence in the aesthetic act of writing, and ink production has become a separate branch of art through ink making, which constitutes a branch of industry. While the quality problems of the soot-based inks used in calligraphy still persist today, this study aims to contribute to their resolution by carrying the accumulation of the past to the present through applications. During the research, the recipes obtained from old texts were reapplied and the results were evaluated. The results obtained were tried to be improved by experimenting on the recipes in line with the features that a good ink should have. As a result of the applications, it was tried to determine what the materials used were for, the positive and negative results they caused, their effects on the elements that make the ink valuable, such as tone and fluidity, and solutions were discussed. Proportional results were analyzed about the factors determining ink quality such as soot quality and gum quantity.

Keywords

Traditional arts , khatt , soot ink , ink production , Gulzar-ı Savab.

Hat Sanatının Siyah Güzeli, Geçmişten Günümüze İs Mürekkepleri: Uygulamalar ve Sonuçları

Abstract

Mürekkep, günümüzde dahi yazma/basma/çoğaltma eylemi için birincil malzemelerdendir. Bu özelliğine bağlı olarak mürekkep üzerine teknik ve estetik düzeyde birçok deneme ve araştırmalar yapılmış ve bu tecrübeler hem yazılı literatür hem de usta-çırak ilişkisiyle taşınan bir değer olmuştur. Tarih boyunca özellikle isten üretilen mürekkepler, bu bağlamda en çok kullanılan ve geliştirilen bir tür olarak bugüne ulaşmıştır. Çalışmanın konusunu oluşturan is mürekkepleri, geleneksel Türk sanatları içinde hususiyetle hat sanatı için vazgeçilmez bir unsur olmuştur. Estetik bir yazma eyleminde ton, akışkanlık ve kalıcılık gibi yönlerden büyük önem taşıyan is mürekkebi üzerine çeşitli metinler kaleme alınmış, bir sanayi kolunu oluşturan mürekkepçilik vasıtasıyla mürekkep üretimi ayrı bir sanat kolu haline gelmiştir. Bugün hâlâ hat sanatında kullanılan is mürekkeplerinin kalite problemleri sürerken bu çalışma; geçmişteki birikimi uygulamalar yoluyla bugüne taşıyarak çözüme katkı sağlama amacı ve önemini taşımaktadır. Araştırma esnasında eski metinlerden elde edilen tarifler yeniden uygulanarak sonuçları değerlendirilmiştir. Elde edilen sonuçlar, iyi bir mürekkebin sahip olması gereken özellikler doğrultusunda tarifler üzerinde denemeler yapılarak geliştirilmeye çalışılmıştır. Uygulamalar sonucunda kullanılan malzemelerin ne işe yaradığı, sebep oldukları olumlu ve olumsuz sonuçlar, mürekkebi değerli kılan ton ve akışkanlık gibi unsurlar üzerindeki etkileri tespit edilmeye çalışılarak çözüm yolları tartışılmıştır. İs kalitesi ve zamk miktarı gibi mürekkebin kalitesini belirleyen unsurlar hakkında oransal sonuçlar irdelenmiştir.

Keywords

Geleneksel sanatlar , hat sanatı , is mürekkebi , mürekkep yapımı , Gülzâr-ı Savâb

References

• Aktan, A. (1988). Osmanlı vesikalarında kullanılan kâğıt, kalem, mürekkep ve nâmelerin teçhizi. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4(8), s. 227-237.
• Asım N. (2012). Kitap. (A. Yıldız, drl.). Büyüyenay Yayınları.
• Baytop, T. (1994). Türkçe bitki adları sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Çelik, Y. E. (2018). Geleneksel yöntemlerle is mürekkebi yapımı ve uygulama sonuçları (Tez no: 511417) [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi], Ulusal Tez Merkezi.
• Demiriş, B. (2002). Eskiçağda yazı araç ve gereçleri. Eskiçağ Enstitüsü Yayınları.
• Derman, M. U. (1967). Eski mürekkepçiliğimiz. İslam Düşüncesi, 2, s. 97-112.
• Derman, M. U. (2006). Mürekkeb. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32, TDV Yayınları (s. 46-47).
• Derman, U. (1987). Mürekkep ve Hokka. Aletler ve Adetler, Akbank Kültür Yayınları (s. 77-80).
• Devellioğlu, F. (2010). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Aydın Kitabevi.
• Erünsal, İ. E. (2018). Orta çağ İslâm dünyasında kitap ve kütüphâne. Timaş Yayınları.
• İbn Haldun. (2016). Mukaddime. (S. Uludağ, Çev.), Dergâh Yayınları.
• Kahraman, S. A. ve Dağlı Y. (hzl.). (2008). Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul. Yapı Kredi Yayınları.
• Nefeszade İbrahim. (1938). Gülzârı savab. Güzel Sanatlar Akademisi Neşriyatı.
• Özönder, H. (2003). Ansiklopedik hat ve tezhip sanatları deyimleri, terimleri sözlüğü. Sebat Ofset Matbaacılık.
• Serin, M. (2006). İbnü’l Bevvâb. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 20, TDV Yayınları, (s. 534-535).
• Serin, M. (2010). Hat sanatı ve meşhur hattatlar. Kubbealtı Neşriyat.
• Şapolyo, E. (1970). İshâne ve mürekkebcilik. Önasya Dergisi, 64, s. 12-13.
• Tarih-i Kavâid-i Hüsn-i Hat, Hacı Selimağa Ktp., Kemankeş, nr.500, vr. 18a-18b.
• Yaman, B. (2002). Türk kitap sanatlarında mürekkep. Türkler Ansiklopedisi, 12, Yeni Türkiye Yayınları (s. 283-288).
• Yaman, B. (2008). Osmanlı saray sanatkârları 18. yüzyılda Ehl-i Hıref. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yazır, M. B. (1981). Medeniyet aleminde yazı ve İslam medeniyetinde kalem güzeli. Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.