MÜZİK TARİHİNDE ZEMAHŞERÎ’NİN REBÎU’L-EBRÂR’I VE TERCÎ’ TERİMİ

Year 2025, Volume: 8 Issue: 4, 2775 - 2799

Recep Uslu , Nevzat Hafis Yanık

https://doi.org/10.51576/ymd.1786666

Abstract

Öz, Modern müzik tarihini oluşturmak için tarih kaynaklarında bulunan bilgilerin incelenerek güncelleştirilmesi gerekmektedir. Bu araştırmanın konusu Selçuklu döneminde yaşamış ünlü yazar Zemahşerî’nin Rebîu’l-ebrâr (: iyilerin baharı) adlı eserinin müzik bölümüdür. Araştırmanın konusu eserin müzik bölümü ile sınırlıdır. Nitel araştırma yöntemi kullanılmıştır. Konuya Zemahşerî’nin (d.467/1075-ö.538/1144) kısaca hayatı ve ardından Zemahşeri’nin son yıllarını yaşadığı Ürgenç (Özbekistan) şehrinin siyasi durumuna değinmekle başlanmıştır. Zengin bir kültür şehri olan Ürgenç, 1128-1156 yılları arasında Selçukluların Harizm valisi Atsız’ın elinde bulunmaktaydı. Zemahşerî, 1118 ve 1128 olmak üzere iki kez Ürgenç’ten ayrılıp Mekke ve Bağdat’ta bulundu. 1138 yılında döndüğü Ürgenç’te ölünceye kadar kaldı. Konumuz olan Rebîu’l-ebrâr adlı eserini ne zaman ve nerede yazdığı problemi bugüne kadar çözümlenmemişti. Araştırmada eserin Gürgenç’te 1140 yıllarında Atsız ailesinin asilzade çocuklarına nedimlik yaparken yazmış olabileceği ilk kez ortaya konulmuştur. Rebîu’l-ebrâr’ın Türk kültüründeki önemi ortaya konulduktan sonra, eserin tamamını oluşturan 98 bölüm içinde 40.bölüm olan müzik bölümünde yer alan metinlerden seçkilerle tanıtılmıştır. Müzik bölümünde yer alan bazı metinleri üzerinden eserin kaynakları tespit edilmeye çalışılmıştır. Yapılan çalışma sonucunda Zemahşerî’nin müzik bölümünü oluştururken birçok kaynaktan yararlandığı tespit edilmiştir. Bu çalışma müzik bölümünün orijinalliğini de ortaya koymaktadır. Bölümde aktarılan bilgilerden müzik tarihi ve müzik terimleri açısından nasıl yararlanacağı da gösterilmiştir. Müzik bölümü metinlerinde geçen müzik terimlerinden terimi örnek alınarak, terimin tarihi ve gelişerek oluşan ile bağlantısı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu örnek üzerinden sonuçta daha birçok müzik teriminin tarihine dikkat çekilmiştir.

Keywords

Müzik tarihi , Zemahşerî , tercî’ , Rebîu’l-ebrâr , Urgenç

Ethical Statement

Etik beyan gerektiren bir durum yoktur.

Supporting Institution

yok

Thanks

yok

ZAMAKHSHARI’S RABI’ AL-ABRAR AND THE TERM TERCI’ IN THE HISTORY OF MUSIC

Abstract

Abstract, To establish modern musical history, it is necessary to examine and update the information found in historical sources. The subject of this research is the musical section of Rabî’ al-abrar (: The Spring Garden of the Virtuous) by the renowned Seljuk author Zamakhshari. The research is limited to the musical section of the work. A qualitative research method was employed. The subject began with a brief account of Zamakhshari's (b. 467/1075–d. 538/1144) life and then a brief overview of the political situation in Urgench (Uzbekistan), where Zamakhshari lived his final years. Urgench, a rich cultural city, was ruled by Atsız, the Seljuk’s governor of Khwarezm, between 1128 and 1156. Zamakhshari left Urgench twice, in 1118 and 1128, to visit Mecca and Baghdad. He returned to Urgench in 1138, where he remained until his death. The question of when and where he wrote his work, Rabî' al-Abrar, has remained unresolved. This research has demonstrated for the first time that he may have written it in Gurgench around 1140, while serving as a courtier to the noble children of the Atsız family. After revealing the importance of Rabî al-abrar in Turkish culture, it is introduced with selections from the music section, the 40th section of the 98 sections that make up the entire work. An attempt is made to identify the work's sources through some of the texts in the music section. The study reveals that Zamakhshari drew on numerous sources when composing the music section. This study also demonstrates the originality of the music section. It also demonstrates how to utilize the information presented in the section in terms of music history and musical terminology. The term "terci'", a musical term used in the music section texts, is taken as an example, and its connection to the evolving varieties of "terci'" is explored. This example ultimately draws attention to the history of many other musical terms in the music section.

Keywords

Music history , Zamakhshari , Rabi’ al-abrar , Urgench , art of tarci'

Ethical Statement

This research does not require ethical declaration.

Supporting Institution

nothing

Thanks

nothing

References

• Aktepe, D. (2023), Tarihsel Veriler Işığında Türk Müzik Tarihindeki Değişimin Göstergesi Türler, Doktora tezi, Hacıbayramveli Üniversitesi.
• Beyhakî (ö.458/1066) (1988), Delâilü’n-nübüvve (Haz.Abdülmu’ti Kalacî), Kahire Darul-kütübil-İlmiyye Yay. 1408/.
• Bütün Yönleriyle Uluslararası Zemahşerî Sempozyumu: Bildiri Özetleri, Ed.Ömer Aslan-Abdullah Pakoğlu, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yay. 2023
• Câhiz (ö.255/869) (1998), el-Beyân ve’t -tebyîn (Haz.Abdüsselam M.Harun), Kahire Mektebetül-Hanci Yay. 1418/.
• Çağman, T. (2023), “Vâkıâ Ve Mûsikî Yönüyle Talea’l -Bedru Neşîdesi”, Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Dergisi, Sy.2023: s.1-15
• Ergan, S. (1994), Türkiye Müzik Bibliyografyası, Konya
• Farabî (ö.950) (2024), Müzik Sanatının Büyük Kitabı (çev.Abdullah Kızılcık-Nurfer Tercan), İstanbul Memfis Yay.
• Farmer, H.G. (1939), History of Arabian Music, London Brill Yay.
• Farmer, H.G. (1991), “Ghına”, Encyclopedia of Islam, Leiden Brill Yay., c.2, s.1072-1075
• Faruqi, Lois -İsmail R. Faruqi (1981), An Annotated Glossary of Arabic Musical Terms, Westport : Greenwood Press Yay.
• Gazzalî, A. (ö.520/1126) (1938), Bevâriku’l-ilmâ’ (haz.James Robson, Tracts on listening music içinde), London, İng.s.69-119, Ar.s.119-184.
• Gazzalî, M. (ö.505/1111) (2005), İhyâu ulûmi’d-din : Kitabu’s-Semâ’, Daru İbn Hazm Yay., Beyrut 1426/, Kitabu’s-sema, s.738-780
• Her Yönüyle Zemahşerî Sempozyumu, c.1-3, Sivas Cumhuriyet Üniversitesi Yay. 2023
• Isfahanî (ö.356/976) (1994), el-Egânî, c.1-25, Beyrut Daru İhyai’t -turas Yay., 1415/1994
• İbn Abdülber Nemerî (ö. 463/1071) (2019), el-İstiâb (Haz.Abdullah Türkî), c.1-9, 1440/.
• İbn Abdürabbih (ö.328/940) (1983), Ikdü’l-ferîd (Haz.Abdülmecid et-Terhini), Beyrut Darulkütübil-ilmiyye yay. 1404/.
• İbnü’l-Esîr (ö.630/1233) (2012), Üsdü’l -gâbe, Daru İbn Hazm Yay., Beyrut, 1413/.
• İbnü’l -Kayserânî (ö. 507/1113) (1994), Kitâbu’s -Semâ’ (Haz.Ebulvefa el-Meragî), Kahire 1415/.
• Kâtib Çelebî (2008), Keşfu’z-zunûn (Haz.M.Ş.Yaltkaya), Daruihya Yay. Beyrut.
• Madelung, W., “al-Zamak̲h̲s̲h̲arī”, Encyclopedia of Islam.2 Supplement (İng.), s. 840-841.
• Meragî (ö.1435) (2015), Makâsıdül-elhân li’s-Sultan Murad es-Sâni (trc.Recep Uslu), Ankara Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Mesudî (ö.405/1058) (1965), Murûcu’z-zeheb, Kum 1965
• Mohammadi, S. (2022), “Ebu Mansûr Es-Seâlibî Ve Men Gābe anhü’l-Mutrib Adli Eseri”, Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi, 8/1: s.91-108.
• Muhammed Hüseyni, “Zemahşeri’nin Musikiye Yaklaşımı: el-Keşşaf ve Mukaddimetül-edeb Adlı Eserleri Üzerinde Bir İnceleme”, Cühanşumul, c.5, sy.9, 2024, s.206-218
• Nüveyrî (ö.733/1333) (2004), Nihâyetü’l -ereb (Haz.Yahya Şamî), Darülkütübil ilmiyye Yay. Beyrut 1424/.
• Önal, G.D. (2018), Müzik Bildirileri Bibliyografyası 1993-2010. Gece Yay.
• Özcan, N., Çak, Ş. E. (2019), Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Musiki Maddelerine Göre Türk Müziği Bibliyografyası, Ankara Gece Akademi Yay.
• Öncel, M. (2017), Hasan B. Ahmed B. Ali El-Kâtib’in Kemâlü Edebi’l-Gınâ Adlı Eseri, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Özek, A. (2022), “Keşşaf”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul, Türkiye Diyanet Vakfı Yay. c.25, s.329-330
• Öztürk, M. -M.Suta Mertoğlu (2013), “Zemahşerî”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul Türkiye Diyanet Vakfı Yay., c.44, s.235-238
• Öztuna, Y. (2000), Türk Musikisi Kavram ve Terimler Sözlüğü, Ankara Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Ragıb el Isfahanî (ö.1025?) (1999), Muhâdarâtu udebâ, Beyrut Darulerkam Yay. 1420/.
• Samanci, H. (2015), Ez-Zemahşerî'nin hayatı ve Arap edebiyatı Alanındaki Çalışmaları, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, YL tezi.
• Samanci, H. (2017), “Ez-Zemahşerî’nin Rebîu’l -ebrâr ve nusûsu’l -ahbâr adlı eseri üzerine bir inceleme”, Sobider, 4/15: s.521-529
• Sawa, G. D. (2015), Kamusu’l -Kitabi’l -Egânî li’l -Isbahani/ An Arabic Musical and Socio Cultural Glossary of Kitab al-Aghani, London Brill Yay.
• Sawa, G. D. (1989), Music Performance Practice in the Early Abbâsid Era 132- 320 AH / 750-932 AD, Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Wetteren 1989.
• Seâlebî (ö.429/1038) (1983), Yetîmetü’d -dehr (haz.Müfid M.), Beyrut Darulkütübil ilmiyye Yay. 1403/.
• Seâlibî (2009), ez-Zerâif ve’l -Letâif (Haz.Nâsır Muhammedi), Darulkutub Yay. Kahire 1430/.
• Seâlibî (1994), Hasu’l-Hâs, Beyrut Darul-kütübil-ilmiyye Yay. 1414/.
• Seâlibî (1984), Men Gâbe anhu’l -Mutrib (Haz.Abdulvahid Şa’lan), Mektebetül-Hanci Yay. 1405/.
• Taberânî (ö. 360/971) (1985), el-Mu’cemü’l -kebîr (Haz.Hamdi es-Selefi), 1-25 c., Mektebetü İbn Teymiyye Yay. Kahire- Beyrut 1405/.
• Tıraşçı, M. (2020), Türk Musikisi Tarihi Terimleri Sözlüğü, Eğitim Yay. Konya
• Tirmizî (ö. 279/892) (1997), Câmiü’s- Sahih Sünenü’t- Tirmizî, Haz.M.Nasırüddin el-Albanî, Mektebetü’l -maarif Yay., Riyad, 1417/.
• Topuzlu, T. R. (2009), “Seâlibî”, İslam Ansiklopedisi, Ankara Türkiye Diyanet Vakfı Yay., c.36, s.236-239
• Turayev, L. (2024), “Mahmûd Ez-Zemahşerî’nin Rebî’u’l -Ebrâr Adlı Eserinın Özbekçe Nüshalarının Tanıtımı”, İmgelem, Sayı: Özbekistan Özel Sayısı, Eylül 2024, s.411-424
• Turayev, L. (2023), “Mahmud Zemahşerî’nin Rebî’u’l -Ebrâr Eserinin Bölümleri ve Analizleri”, Bütün Yönleri İle Zemahşerî (Ed.Prof Ömer Aslan-Prof Ali Yılmaz), Sivas Cumhuriyet Universitesi Yay., s. 373-380
• Turgut, A. (2020), “Muhyiddin Mehmed Hatibzâde”, İslam Ansiklopedisi, İstanbul Türkiye Diyanet Vakfı Yay., c.31, s.84
• Uludağ, S. (1976), İslam Açısından Musiki ve Sema, İstanbul İrfan Yay.
• Uslu, R., Yanık, N. (1924), Abdullah Süreyc, İstanbul Fenomen Yay.
• Uslu, R., Tetik, S. (1913), Müzik Bibliyografyası Yabancı Yayınlar, İstanbul Pan Yay.
• Uslu, R. (2004), “Harry Potter’in Anka Kuşu Veya Müziğin Anka Kuşu: Kaknüs”, Müzik ve Bilim, sy. 2, Ekim, s.1-20
• Uslu, R. (2015), Selçuklu Topraklarında Müzik, Konya Valiliği Kültür Müdürlüğü Yay.
• Uslu, R. (2016), Müzik Bibliyografyası, c.1-2, İstanbul Çengi Yay.
• Uslu, R. (2019), “Osmanlıda Anadolu Edvarlarının Kronolojisi”, Türk Musikisi Atlası, Ankara, Yeni Türkiye yayını. 1: 215-234.
• Uslu, R. (2023a), “Müzik terapiden çalgılara Türkçe Acâibü’l -mahlukat’larda Müzik”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları, 27: s.173-204.
• Uslu, R. (2023b), “Hicaz Ekolü Müziğin İlk Yüzyılı”, Güzel Sanatlar Alanında Uluslararası Araştırmalar (Ed. Serdar Tuna), Ankara: Platanus Yay., s. 5-35.
• Uslu, R. (2023c), “Lebid b. Rebia Uddan Bahsetmiş midir? Kerine ve Kiran Çalgısı Hakkında Müzikolojik Çözümleme/ Does the poet Lebîd b. Rebia talk about the oud in his poem Muallaqa? Musicological analysis for Kerine and Kiran instrument”. Atatürk Üniversitesi Doğu Esintileri/ A Journal of Iranology Studies, 18(1): s.44-52
• Uslu, R. (2023d). “Ud Tarihi İçin Müzikolojik Sorgulama, Entel Müşrik Nadr b.Haris Ud Çalmayı Biliyor muydu?”, Yegah Müzikoloji Dergisi, 6/ 2: s.205-227
• Uslu, Recep (2024), “Dede Sultan Selim ve Torun Sultan Selim’in müzik politikalarını hangi siyasetname kitabı etkilemiştir?”, Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi: TİDSAD, 11 (41): s.14-27
• Yüce, N. (1993), “Zemahşerî: Hayatı Eserleri”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 26: s.289-316
• Zemahşerî (ö.538/1144) (2016). el-Keşşâf Tefsiri (Çev.M.Coşkun vdğr, Ed.M.Sülün), İstanbul Yazma ve Basma Eserler Başkanlığı yay.
• Zemahşerî (ö.538/1144) (1992), Rebîu’l-ebrâr ve nusûsü’l-ahbâr (Haz. Abdülemir Ali Mühenna). Beyrut Müessesetül-a’la lil-matbuat yay. 1412/.