1924 ANAYASASI’NIN ÖNGÖRDÜĞÜ HÜKÜMET SİSTEMİ VE YAŞANAN SİYASAL GELİŞMELERİN HÜKÜMET SİSTEMİNE ETKİLERİ

Year 2025, Volume: 22 Issue: 2, 429 - 450, 26.06.2025

Ekrem Ali Akartürk

https://doi.org/10.63117/yuhfd.1727691

Abstract

1924 Anayasası’nda meclis hükümetinden parlamenter hükümet sistemine geçişin izlerini sürmek mümkündür. Bu nedenle karma bir rejim olarak kabul edilmekte ve kuvvetler birliği görevler ayrılığı şeklinde nitelendirilmektedir.
Yasama ve yürütme ilişkilerini düzenleyen anayasal hükümler değişmese bile, parti sisteminde meydana gelen değişiklikler anayasada öngörülenden çok farklı parlamenter sistem uygulamalarına yol açabilir. Bu bağlamda, anayasa ile kurgulanmış bir parlamenter hükümet modelinin tek-parti sistemindeki sonuçları, klasik parlamenter rejim uygulamaları açısından a-tipik olacaktır. Nitekim 1924 Anayasası, 27 Mayıs 1960 tarihine kadar gerek tek-parti sisteminde, gerekse çok-parti sisteminde uygulanmış bir Anayasa olarak, hükümet sistemi uygulamalarında çok farklı sonuçlar doğurmuştur. Meclis hükümetinden parlamenter hükümet sistemine geçişi öngören 1924 Anayasası, 1946 yılına kadar tek-partili dönemde uygulanmıştır. İktidar-muhalefet işleyişinin olmadığı bu tek-parti sistemi a-tipik bir parlamenter sistem uygulamasına yol açmıştır. Bu Anayasa, 1946-1960 arası dönemde ise çok-partili rejime tanıklık etmiştir. 1946 yılında Demokrat Parti’nin kurulması ve 1950, 1954 ve 1957 seçimlerinde elde ettiği oylar ve uygulanan seçim sisteminin sayesinde dönemin tek-partisi olan CHP’den hükümeti devralmış böylece parlamentoda iktidar-muhalefet ilişkilerine dayalı iki partili bir yapı ortaya çıkmıştır. Böylece, 1924 Anayasası’nın tek parti dönemindeki uygulamaları ile çok partili süreçteki uygulamaları siyasal gelişmeleri de içinde alacak şekilde öngörülen hükümet sisteminin işleyişini de değişime uğratmıştır.

Keywords

1924 Anayasası , hükümet sistemi , parlamenter sistem , parti sistemi

References

• AKARTÜRK Ekrem Ali, Parlamenter Rejim Uygulamaları ve Parti Sistemleri, Yeditepe Üniversitesi Yayını, İstanbul 2010.
• ABADAN Nermin, 1965 Seçimlerinin Tahlili, AÜSBF Yayını, Ankara 1966.
• AHMAD Feroz, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), (çev. A. Fethi Yıldırım) Hil Yayını, 3. bası, İstanbul, 2007.
• ÇAVDAR Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi, İmge kitabevi, 4. bası, Ankara 2008.
• DERİNGİL Selim, Turkish Foreign Policy During the Second World War: Active Neutrality, Cambridge University Press, Cambridge, 1989.
• DUVERGER Maurice, Siyasi Partiler, Bilgi Yayınevi, 4. bası, Ankara, 1993.
• DUVERGER Maurice, Siyasal Rejimler, Sosyal Yayınlar, (çev.Teoman Tunçdoğan), İstanbul, 1986.
• GOLOĞLU Mahmut, Tek Partili Cumhuriyet, Ankara 1974.
• GÖZLER Kemal, Türk Anayasa Hukuku Dersleri, Ekin Yayınevi 27. Baskı, Bursa, Şubat 2023.
• KARPAT Kemal, Turkey’s Politics: The Transition to a Multi-Party System, Princeton University Press, Princeton, 1959.
• OKYAR Fethi, Üç Devirde Bir Adam, Tercüman Yayınları, İstanbul, 1980.
• ÖZBUDUN Ergun, Çağdaş Türk Politikası -Demokratik Pekişmenin Önündeki Engeller-, (çev. Ali Resul Usul), Doğan Kitap, 2. Bası, İstanbul, Eylül 2007,
• ÖZBUDUN Ergun, 1921 Anayasası, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 1992.
• ÖZBUDUN Ergun, Türk Anayasa Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara, 2020.
• PARLA Taha, Demokrasi, Anayasalar, Partiler ve Türkiye’nin Siyasal Rejimi, Onur Yayınları, İstanbul, 1986.
• SHAW S. J.- SHAW E. K., Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, Çeviren: M. Harmancı, 2 cilt, İstanbul 1982-1983.
• SOYSAL Mümtaz, Anayasaya Giriş, AÜSBF yayını, Ankara 1968.
• TANÖR Bülent, İki Anayasa 1961 ve 1982, Beta yayını, 2. baskı, İstanbul 1991.
• TANÖR Bülent, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, YKY yayını I. Bası, İstanbul, 1998.
• TUNAYA Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler, İstanbul, 1952,
• TUNCER Erol, Osmanlı’dan Günümüze Seçimler (1877-2002), TESAV Yayını, Ankara, 2003.
• TUNÇAY Mete, Tek Parti Yönetiminin Kurulması, Cem Yayınevi, 3. bası, İstanbul, 1992.
• YAVAŞGEL Emine, Temsilde Adalet ve Siyasal İstikrar Açısından Seçim Sistemleri ve Türkiye’deki Durum, Nobel Yayıncılık, Ankara, 2004.
• YÜCEKÖK Ahmet N., Türkiye’de Parlamentonun Evrimi, AÜSBF yayını, Ankara 1983.
• YÜZBAŞIOĞLU Necmi- AKARTÜRK Ekrem Ali, “Türkiye’de Parlamenter Rejim Uygulamaları ve Başkanlık Modeli Üzerine Düşünceler”, Maltepe Üni. Hukuk Fak. Dergisi, 2005/2, İstanbul.
• ZÜRCHER Erik Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, (çev. Yasemin Saner) İletişim Yayınları, 24. bası, İstanbul, 2009.