Van’da Bulunan Osmanlı Vakıfları

Yıl 2021, Sayı: Van Özel Sayısı, 43 - 68, 20.04.2021

Sami Ağaoğlu

Öz

Van’ı 1548 yılında tam olarak hâkimiyeti altına alan Osmanlı Devleti şehrin askerî, siyasî, iktisadî, sosyal, kültürel, dinî ve eğitim ihtiyaçlarını karşılamak için çeşitli eserler bina ettirmiştir. Atamış olduğu beylerbeyleri ve valiler vasıtasıyla bu eserlerin yaşaması ve hizmetlerine devam etmesi için vakıflar kurdurmuş, devlete ait olan gelirleri ise bu vakıflara tahsis etmiştir. Bu şekilde imar edilen Van sancağı, eyalet merkezi haline dönüştürülmüştür. Van’da bulunan eserlerden külliye şeklinde olanlar; Ulu Camii ve Medresesi, Kızıl Camii ve Medresesi, Şeyh Abdurrahman Camii ve Zaviyesi, İskender Paşa, Hüsrev Paşa, Kaya Çelebi, Abbas Ağa ve Horhor Camii Vakıflarıdır. Bunların içerisinde Hüsrev Paşa Vakfı, külliye olmanın bütün özelliklerini ihtiva etmesi bakımından önemlidir. Devlet yoluyla ve hayırseverlerin yardımıyla 1915 yılına kadar Van’da yirmi sekiz cami, otuz dört mescit, on iki medrese, otuz sıbyan mektebi, on altı zâviye, üç kütüphane, dört türbe, iki imarethane, dört han ve kervansaray, beş hamam, sekiz çeşme yaptırılmıştır. Bu eserlerin hemen hemen hepsi 1915’te Ermeni ve Rusların Van’ı ele geçirip yakmalarına kadar işlevlerini devam ettirmiştir. Bu eserlerin uzun süre işlevlerini devam ettirmeleri giderleri için ayrılan gelirlerin yüksek olmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Van, Vakıf, Hüsrev Paşa Vakfı, Kaya Çelebi Vakfı, Ulu Cami

Ottoman Foundations in Van

Öz

The Ottoman Empire, which took the city Van located in the eastern part of Turkey under his rule in 1548, built various works to meet the military, political, economic, social, cultural, religious and educational needs of the city. He established foundations/waqfs for the survival of these works and to continue their services through the governors or beylerbeyi he appointed, and the revenues belonging to the state were allocated to these foundations. Therefore, the city was transformed into a center of Van eyalet. Among the works found in Van in the form of Islamic-Ottoman social complex (külliye) are Ulu Mosque and Madrasa, Red Mosque and Madrasa, Sheikh Abdurrahman Mosque and Zaviye, Iskender Pasha, Husrev Pasha, Kaya Celebi, Abbas Aga and Horhor Mosque foundations. Among these, Hüsrev Pasha Foundation is too important in terms of having all the features or characteristics of being a kulliye. It was determined that until 1915, twenty-eight mosques, thirty- four masjids, twelve madrasahs, thirty primary schools, sixteen zawiyah, three libraries, four tombs (türbe), two imarethanes (food pantry), four public houses (han), caravanserai, five hammam (bath), eight fountains were built in Van through the state and with the help of philanthropists Nearly all of these works had been continued their perform and function until the Armenians and Russians captured and burned Van in 1915. Due to high income for expenses, these constructions fulfilled their functions for a long time.

Anahtar Kelimeler

Van, Foundation, Hüsrev Pasha Foundation, Kaya Çelebi Foundation, Ulu Mosque

Kaynakça

• Vakfiye Defteri No: 497, 581, 582, 605 (Aynı Defterin bir başka kaydı, 601 nolu Mücedded Anadolu Defter No:15), 607, 608, 2270 (Aynı Defterin bir başka kaydı, No: 489), 2287.
• Elyazmaları Kataloğu Evrak: 9487 (Van Şehri’ni ve Kalesi’ni Gösteren Minyatür.).
• İbn-i Nuh, Van Tarihi, (Millet Kütüphânesi, Ali Emiri Kısmı No: 630).
• Muhammet Vamık Şükrü, Evâkıf-ı Umûr Tarihi, C. I-II-III-IV-V-VI-VII, (Altıncı cildin ismi Evâkıf-ı İsim Tarihi’dir, diğer ciltlerin isimleri, Evâkıf-ı Umûr Tarihi’dir.) İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kütüphanesi.
• Evliya Çelebi; Seyahatname, C. III-IV. (İbrahim bin Mehmed eliyle kopya edilmiştir. Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Bağdat No: 305, 1132 / 1719-1720).
• Ağaoğlu, S. (2003). Van Merkez Sancağındaki Vakıflar XVI.-XVII. Yüzyıllar -Sosyal Hayata ve Eğitime Katkıları. (Basılmamış Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Ağaoğlu, S. (2007). Van Şehir Dokusu ve Tarihi Eserlerinin Tahrip edilmesinde Ermenilerin Rolü. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (35), Erzurum.
• Aka, İ. (1994). Mirza Şahruh ve Zamanı 1405-1447. Ankara: TTK.
• Akçora, E. (1990). Yaşayanların Diliyle Van ve Çevresinde Ermeni Mezalimi. Yakın Tarihimizde Van Uluslar Arası Sempozyumu 2-5 Nisan 1990, Van.
• Bachmann, W. (1913). Kirchen und Moscheen in Armenien und Kurdistan. Leipzig.
• Bacqué-Grammont, J. L. (1981). “Un Plan Otoman İnédit de Van Au XVII. Sieclé”, Osmanlı Araştırmaları II. İstanbul.
• Çelik, H. (2005). Görenlerin Gözü İle Van’da Ermeni Mezâlimi. Ankara.
• Demiroğlu, F. (8 Mart 1958). “Van’da Ulu Cami (Devamı)”, İkinisan Gazetesi, (120), Van.
• Demiroğlu, F. (30 Nisan 1958). “Tarihi Mabedlerimizden Sinaniye Camii”, İkinisan Gazetesi, (163), Van.
• Eyice, S. (1999). Hüsrev Paşa Külliyesi. İslam Ansiklopedisi. TDV, (C. XIX), İstanbul.
• Göğünç, N. (1986). Van. İslam Ansiklopedisi, (C. XIII). İstanbul: MEB
• Kavaklı, E. ve Uluçam, A. (1997). “Eski Van Hüsrev Paşa Külliyesi Kazısı-1996”. XIX. Kazı Sonuçları Toplantısı II, 26-30 Mayıs 1997. Ankara.
• Kılıç, O. (1997). XVI. Ve XVII. Yüzyıllarda Van (1548-1648).Van.
• Kılıç, O. (Ekim 1997). “Van Ulu Camii’nin Tarihi Hakkında”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, (130).
• Komisyon (1995). Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni Mezâlimi I, 1906–1918. Ankara.
• Kuran, A. (1989). “Mimar Sinan İle İlişkili Yapıların Dökümü ve Kısa Bir Değerlendirilmesi”, IX. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 21-23 Eylül 1981, c. III.
• Lynch, H. F. B. (1901). Armenia Travels and Studies. Vol. II. London.
• Mehmet Hurşit Paşa. (1997). Seyâhatnâme-i Hudûd, (Çevirim Yazısı: Alâattin Eser). İstanbul.
• Ötügen, Y. (1978). “Orhan Gazi (1326-1359) Devrinden Kanûni Sultan Süleyman (1520-1566) Devrinin Sonuna Kadar Osmanlı Medreseleri”. Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Prof. Albert Lois Gabriel Özel Sayısı, Ankara.
• Öztürk, Ş. (1999). “Sinaniye, Abbas Ağa ve Horhor Camileri”, Dünyada Van Dergisi, (XVIII), Van.
• Öztürk, Ş. ve Mutlu, M. (2000). “Hüsrev Paşa Çifte Hamamı”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (1), Van.
• Saî Çelebi (1988). Tezkiretü’l-Bünyân. (Hazırlayan: Sadık Erdem). İstanbul.
• Talay, A. (1988). Bizim Eller Van. İstanbul.
• Tarhan, M. T. (1983). “Van Kalesi’nin ve Eski Van Şehri’nin Üzerine Ön Çalışmalar (1): Anıt Yapılar”, I. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara.
• Tarhan, M. T. (1984). “Van Kalesinin ve Eski Van Şehrinin Tarihî-Milli Park Projesi Üzerine Ön Çalışmalar”, II. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara.
• Tarhan, M. T. (1985). “Van Kalesinin ve Eski Van Şehrinin Tarihî-Milli Park Projesi Üzerine Ön Çalışmalar Anıt Yapılar”, III. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 20-24 Mayıs1985, Ankara.
• Tarhan, M. T. (23-27 Mayıs 1988). “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları-1987”, X. Kazı Sonuçları Toplantısı I, Ankara.
• Tarhan, M. T. ve Sevin, M. V. (1990). “Van Kalesi ve Eski Van Şehri Kazıları-1989”, XII. Kazı Sonuçları Toplantısı II, 28 Mayıs- 1 Haziran 1990, Ankara.
• Ter Minassian, A. (1996). “Ermeni Kaynaklarına Göre Yüzyıl Başında Van”, Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, (Editörler: Paul Dumont-Francois Georgeon), (Çeviren: Ali Berktay). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Uluçam, A. (1994). “Hüsrev Paşa Külliyesi”, Dünyada Van Dergisi, Ocak-Şubat-Mart, (V), Van.
• Uluçam, A. (1995). “Eski Van’da Selçuklu İzleri”, IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri, 25-26 Nisan 1994, Konya.
• Uluçam, A. ve Kavaklı, E. (2000). “Eski Van Hüsrev Paşa Külliyesi Kazısı-1999”, IV. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 24-27 Nisan, (Yayına Hazırlayan: Yüksel Sayan). Van.
• Uluçam, A. (t.y.). “Sengü Van Adıyla Kayıtlı Bulunan Osmanlı Yapılarından Süleyman Han Camii”, Dünyada Van, (8).
• Yakuboğlu, H. (4 Nisan 1983). “Van’ın Kurtuluşu”. İkinisan Gazetesi. Van.
• Yurt Ansiklopedisi (1981). Van. (C. X.). İstanbul: Anadolu Yayıncılık.