Van ve Çevresi Örneğinde: Türkiye-İran Sınır Meselesi ve Sınırda Yaşanan Asayiş Olayları (1925-1932)

Yıl 2021, Sayı: Van Özel Sayısı, 263 - 282, 20.04.2021

Ferit Yücebaş

Öz

Türkiye’nin Doğu Anadolu bölgesinde yer alan Van, sahip olduğu 19.069 km2 yüz ölçümü ile coğrafi ve stratejik açıdan son derece büyük bir öneme sahiptir. Şehrin, İran ile sınır olması bu önemini bir kat daha arttırmaktadır. Tarih boyunca çeşitli medeniyetlere ev sahipliği yapan Van, içerisinde barındırdığı kültür mozaiği ile büyük devletlerin hâkimiyet mücadelesine de sahne olmuştur. İşte bu devletlerden bir tanesi Osmanlı diğeri ise dönemi ile mütenasip olmak üzere Safevî Devleti’dir. Yavuz Sultan Selim zamanında iki devlet arasında Çaldıran Savaşı (1514) meydana gelmiş ve bu savaş Osmanlı Devleti’nin galibiyeti ile neticelenmiştir. Çaldıran Savaşı’ndan sonra Safevîlerin Anadolu sahasında gerçekleştirmek istediği siyasî ve dinî emelleri kesintiye uğrasa da bilhassa sınır boylarında yaşanan olaylar Cumhuriyet dönemine kadar canlılığını korumuştur. Van ile birlikte İran’a komşu olan illerimizden bir diğeri de Ağrı’dır. Özellikle bu coğrafyada yaşanan sınır hadiseleri Cumhuriyet’in ilk dönemlerinde belirgin bir şekilde kendisini göstermiştir. Türkiye ile İran arasında her ne kadar bu hadiselerin önlenmesine yönelik adımlar atılsa da İran’ın eşkıya ve şekavet olaylarını desteklemesi meseleyi zaman zaman çözümü güç bir siyasî çıkmaza sürüklemiştir. Bu çalışmada 1925-1932 yılları arasında Van ve Ağrı özelinde meydana gelen sınır hadiseleri ve bu hadiseler karşısında devletlerin tutumu bilhassa dönemin basın organları ve arşiv belgeleri ışığında ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Van, Sınır Meselesi, İran, Eşkıya, Aşiretler

The Example Van and it’s Vicinity: Turkey-Iran Border Issue and Public Order Events at the Border (1925-1932)

Öz

Situated in Turkey's Eastern Anatolia Van city, with owned 19 069 km2 surface area has immensely of great importance due to its geographical and strategic perspective. The city's border with Iran increases this importance one more time. Having hosted various civilizations throughout history, Van has also witnessed the domination struggle of the great states with its cultural mosaic. Here, one of these states is the Ottoman State and the other is the Safavid State, in line with the period. During the reign of Yavuz Sultan Selim, the Çaldıran War (1514) occurred between the two states and this war ended with the victory of the Ottoman State. Even though the political and religious ambitions that the Safavids wanted to realize in the Anatolian field were interrupted after the Battle of Çaldıran, especially the events that took place along the borders remained alive until the Republic period. Along with Van, another of our neighboring provinces to Iran is Ağrı. In particular, border events in this geography showed themselves clearly in the early periods of the Republic. Iran and Turkey has taken steps to prevent these incidents. However, Iran's support for banditry and banditry incidents has led the issue to a political impasse that is difficult to solve from time to time. In this study, the border incidents that occurred in Van and Ağrı between 1925-1932 and the attitude of the states against these events were discussed in the light of the press organs and archive documents of the period.

Anahtar Kelimeler

Van, Border Question, Iran, Bandit, Tribes

Kaynakça

• “Ağrı’da Eşkıya Hergün Bir Parça Daha Perişan Ediliyor”, Son Posta, (13 Eylül 1930).
• “Ağrı’da Tenkil Harekâtı Bilfiil Hitam Buldu”, Son Posta, (16 Eylül 1930).
• “Asiler Ümitsizdir”, Son Posta, (29 Temmuz 1930).
• “Bu Mesele, Yalnız Bir Hudut İşi Değil, Bir Memleket Meselesidir”, Son Posta, (9 Ağustos 1930).
• “Eşkıya Arasında Teslim Olmak arzusu Gittikçe Ziyadeleşiyor”, Son Posta, (29 Ağustos 1930).
• “İran Hükümeti Eşkıyaya Yardım Ediyor!”, Milliyet, (5 Temmuz 1930).
• “İran’a Yeni Bir Nota Veriyoruz”, Son Posta, (12 Ağustos 1930).
• “İranla Anlaşmaktan Emin Bulunuyorum”, Son Posta, (20 Ağustos 1930).
• “Nota’da İran Hududa Dair Ne Diyor”, Son Posta, (11 Ağustos 1930).
• “Resmi Tebliğ: Siyasî ve İrticaî Kıyam Hitam Buldu”, Milliyet, (13 Temmuz 1930).
• “Şakiler Büyük Bir Hezimete Uğradılar”, Milliyet, (9 Temmuz 1930).
• “Şark Hadisesinin Mes’ullerini Aramak Zamanı Geldi”, Son Posta, (7 Ağustos 1930).
• “Şark Hududumuzda Son Vaziyet Nedir?”, Milliyet, (4 Temmuz 1930).
• “Şark Vilâyetlerimizde Baskıncılar Kahredildi”, Son Posta, (17 Ağustos 1930).
• “Şarkta Tedip Harekâtına Başladık”, Milliyet, (6 Temmuz 1930).
• “Şarkta Vaziyet Değişmedi”, Son Posta, (23 Ağustos 1930).
• “Tedip Harekâtımız İnkişaf Ediyor”, Milliyet, (7 Temmuz 1930).
• Akgümüş, D. (2011). Arşiv Belgelerine Göre I. Dünya Savaşında Van ve Çevresinde Asayiş Problemleri. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Cumhuriyetin İlk Yılları (1923-1938) İsmet İnönü’nün Hatıraları (İktisadi Meseleler ve Asayiş Atatürk’le Tartışmalar), (1998). II. İstanbul: Cumhuriyet Yayınları.
• Çetinsaya, G. (2006). Tarihsel Perspektifte Türkiye-İran İlişkileri ve Nükleer Sorun. SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Araştırmaları Vakfı, Ankara, 2-32.
• Esendal, M. Ş. (1999). Tahran Anıları ve Düşsel Yazılar. Muzaffer Uyguner (Haz.). Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Erdal, İ. (2012). Atatürk Dönemi (1923-1938) Türk İran İlişkileri Ve Sadabad Paktı, Karadeniz Araştırmaları, (34), 77-88.
• Kardaş, A. (2015). Cumhuriyet Dönemi’nde Van Gölü Havzası’nda Yapılan Kamu Harcamaları ve Yatırımlar (1923-1950). Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Kaştan, Y. (2007). Atatürk Dönemi Türkiye-İran Siyasi ve Ekonomik İlişkileri. 38. ICANAS, Ankara, 1783-1795.
• Koçlar, B. (2017). Türkiye-Suriye Sınırında İhlaller ve Eşkıyalık (1923-1938). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 37, 277-294.
• Kodaman, B, (1986). Osmanlı Devrinde Doğu Anadolu’nun İdarî Durumu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi.
• Oran, B. (2001). Türk Dış Politikası: Kurtuluş Savaşından Bugüne Olgular, Belgeler, Yorumlar (1919-1980). 1. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özgiray, A. İngiliz Belgeleri Işığında Türk-İran Siyasi İlişkileri (1920-1938). atam.gov.tr/dergi/sayi-33. Erişim Tarihi: 18.02.2020
• Saray, M. (2006). Türk-İran İlişkileri. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi.
• Sarı, M., Selvi, H. (2007). Mondros Mütarekesi Sonrasında İngiltere’nin Kürt Politikası ve Van Valisi Haydar Bey. Akademik İncelemeler, 2(2), 27-48.
• Sonyel, S. R. (2003). Türk Kurtuluş Savaşı ve Dış Politika (Büyük Millet Meclisi’nin Açılışından Lozan Anlaşmasına Kadar). 2. Ankara: TTK Yayınları.
• Soysal, İ. (2000). Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları (1920-1945). 1. Ankara: TTK Yayınlar.
• Şener, B. (2017). Ağrı İsyanı (1926-1930) ve Türkiye-İran Krizi (1930): Türk Dış Politikası Tarihinde Bir Zorlayıcı Diplomasi Uygulaması. Osman Köse (Ed.), Osmanlı’dan Günümüze Eşkıyalık ve Terör (s. 685-716). Samsun: İlkadım Belediyesi Kültür Yayınları.
• Neziroğlu, İ., Yılmaz, T. (Haz.). (2013). Türkiye Büyük Millet Meclisi, Hükümetler-Programları ve Genel Kurul Görüşmeleri (24 Nisan 1920-22 Mayıs 1950). 1. Ankara: Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı Yayınları.
• Uluerler, S. (2015). Osmanlı-İran Sınır Tespiti Tartışmalarında Kotur’un Yeri (1849-1852). Turkish Studies, 10(5), 329-356.
• Üçüncü, U. (2014). İstikbal Gazetesi’ne Göre Doğu Cephesi’nde Türk Ermeni Savaşı (1920). Karadeniz İncelemeleri Dergisi, (16), 87-114.
• Yücebaş, F. (2019). Millî Şuurun Sağlam Bir Vesikası: Küresünni Türkleri. Türk Dünyası Araştırmaları, 123(242), İstanbul, 73-88.