Karadeniz’deki Güvenliğin Sağlanmasında Türk Boğazlarının Rolünün Değerlendirilmesi

Yıl 2023, Sayı: 61, 273 - 296, 01.10.2023

Mustafa Üren

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1324965

Öz

Asya ve Avrupa’yı birbirine bağlayan Karadeniz, geçmişte uzun yıllar Batı’nın ilgi alanının dışında kalmış ve genel olarak Türk-Rus rekabetinin yaşandığı alanlardan biri olmuştur. Rekabetin 19. yüzyılın başından itibaren Rusya’nın lehine gelişmesiyle Batı’nın ilgisi, Türk Boğazları üzerine yoğunlaşmıştır. Yoğunlaşmanın gerekçesi, Rusya’nın büyük güç olma iddialarını gerçekleştirme potansiyelinin giderek artmasıdır. Bu gelişmeyi endişeyle karşılayan Batı, Rusya’yı bulunduğu coğrafyada tutma stratejisini devreye sokmuştur. Rusya’nın sıcak denizlere ya da Akdeniz’e ulaşmasını engellemeyi hedefleyen bu stratejinin, Türk Boğazları sayesinde başarıyla uygulandığı söylenebilir. Belirtilen tarihten itibaren Türk Boğazları konusunda Batı ve Rusya arasında başlayan rekabet, taraflar arasında denge sağlayan Montrö Sözleşmesi ile sona ermiştir. Sözleşme’nin uygulanmaya başlamasıyla Türk Boğazları, Karadeniz’in güvenliğin sağlanmasında önemli bir mekanizma haline gelmiştir. Ancak Soğuk Savaş’tan sonra başlayan NATO’nun doğuya doğru genişlemesinin Karadeniz’i de içine alacak şekilde gelişme göstermesi, Batı ve Rusya arasındaki rekabetin bölgeye de sıçrama olasılığını gündeme getirmiştir. Bu tip bir gelişme haklı olarak, Türk Boğazlarının Karadeniz’in güvenliğinin sağlanmasındaki rolünün sorgulanmasına neden olabilmektedir. Bu çalışmanın amacı, son dönemde gelişmeleri çerçevesinde Karadeniz’in istikrarına yönelik ortaya çıkan tehditlerin belirlenmesi ve bunların bölgeyi bir çatışma alanı haline getirmesi olasılığına karşı Türk Boğazlarının işlevinin test edilmesidir. Yapılan inceleme neticesinde, Türk Boğazlarının statüsünü belirleyen Montrö Sözleşmesi’nin Karadeniz’in güvenliğinin sağlanmasında hayati olduğu ve dengeleyici özelliğinin yok edilmesi halinde, bölgenin çatışmaların eksik olmadığı coğrafi bir alan haline gelebileceği sonucuna varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Karadeniz, Rusya, ABD ve AB, NATO

Assessment of the Role of the Turkish Straits in Ensuring Security in the Black Sea

Öz

The Black Sea connecting Asia and Europe was outside the West’s area of interest for a long time. During that period, the region was one of the areas where Turkish-Russian rivalry emerged in general. As a consequence of the development of competition in favour of Russia from the beginning of the 19th century, the attention of the West has focused directly on the Turkish Straits. The reason for the attention in question is that the potential of Russia to realize its claims about being a great power has gradually increased. The strategy of keeping Russia in its geography has been put into effect by the West, which was concerned about this development. It can be said that this strategy aimed at blocking Russia from reaching the Warm Seas or the Mediterranean Sea has been successfully implemented through the Turkish Straits. With Montreux Convention that provided a balance between the parties, the competition between Russia and the West over the Turkish Straits, which started on the specified date, has finally concluded. Starting with the convention's implementation, the Turkish Straits have become an essential mechanism for ensuring the security of the Black Sea. The eastward expansion of NATO, including the Black Sea after the Cold War, has brought up the possibility of spreading the competition between the West and Russia to the region. This type of development may rightly give cause for questioning the Turkish Straits' role in ensuring the Black Sea's security. Within the framework of recent developments, this study which examines the role mentioned above (of the Turkish Straits) aims to determine the threats to the stability of the Black Sea and also to examine the function of the Turkish Straits in terms of the possibility that these threats turn the region into the conflict area. As a result of the examination, it has been concluded that the Montreux Convention, which determines the status of the Turkish Straits, has a vital function in terms of ensuring the security of the Black Sea.if the balancing feature of Montreux Convention is destroyed, the region may become a geographical area where conflicts are not lacking.

Anahtar Kelimeler

Black Sea, Russia, US&EU, Montruex Convention

Kaynakça

• Akdeniz, H. (2020). Değişen güvenlik konsepti ve güvenliğin yeniden kavramsallaştırılması. T. Sakman (Ed.), Devlet doğasının değişimi: güvenliğin sınırları (s. 63-80) içinde. TASAM Yayınları.
• Akten, N., Ece, N. J., Oral, N. ve Kanbolat, H. (2011). 75. yılında Montrö Boğazlar Sözleşmesi. ORSAM Rapor No: 51.
• Aliano, A. (2022, June 14). Is Russia exploiting a gap in the Montreux Convention?. https:// www.Lawfareblog.com/russia-exploiting-gap-montreux -convention.
• Aliano, Ad. and Spivak, R. (2022, April 25). Ukraine Symposium – The Montreux Conventıon and Turkey’s impact on Black Sea operations. https://lieber.westpoint.edu/montreux-convention-turkeys-impact-black- sea- operations/.
• Altaş, M. (2022, 1 Mart). Dışişleri Bakanı Çavuşoğlu: Kıyıdaş olan, olmayan bütün ülkeleri boğazlardan savaş gemisi geçirmemesi konusunda uyardık. https://www. aa.com. tr/tr/gundem/ disisleri-bakani-cavusoglu- kiyidas-olan-olmayan-butun-ulkeleri-bogazlardan-savas-gemisi-gecirmemesi-konusunda- uyardik/2518767.
• Bakan, S. ve Şahin, S. (2018). Uluslararası güvenlik yaklaşımlarının tarihsel dönüşümü ve yeni tehditler. The Journal of International Lingual Social and Educational Sciences, 4(2), 135-152.
• Baylis, J. (2008). Uluslararası ilişkilerde güvenlik kavramı. Uluslararası İlişkiler Dergisi, 5(18), 69-85.
• Binnendijk, A. (2020). Understanding Russian Black Sea power dynamics through national security gaming. Publication of RAND Corporation.
• Birdişli, F. (2017). Teoride ve pratikte uluslararası güvenlik (3. Baskı). Seçkin Yayınevi Yayını No:129.
• Birgün (2022, 9 Nisan). Rusya'dan 'Montrö' açıklaması: Alternatifi yok. https://www. birgun. net/haber/rusya- dan-montro-aciklamasi-alternatifi- yok- 340695.
• Buzan, B. and Wæver, O. (2003). Regions and powers: the structure of international security. Cambridge University Press.
• Buzan, B. (2016). People, states & fear. Publication of ECPR Press.
• Coffey, L. (2020, February 6). The Black Sea Should be a US and NATO priority. https:// www. mei. edu /publications/black-sea-should- be-us-and -nato-priority.
• Coffey, L. and Kochis, D. (2021). NATO Summit 2021: Black Sea strategy needed. The Haritage Foundation Issue Brief No. 6087.
• Coles, I. and Vtorygina, K. (2022, September 22). Ukraine prisoner exchange sparks backlash in Russia. https://www.wsj.com/articles/ukraine- prisoner-exchange-sparks-backlash-in-russia-11663851060.
• Çapraz, H. (2020). Turkish Straits in Turkish-Russian relations (From the end of the 19th century to the World War I). In A. Polunov and M. Tanrıverdi (Eds.), Russia & Turkey bilateral relations in international context international conference book (pp. 33-62). Publication of Union of Turkish World Municipalities..
• Çolak, P. ve Hakyemez, C. (2020). NATO ve Karadeniz havzası: 2020. Ö. Tüfekçi (Ed.), Karadeniz: 2020 gelişmeleri ışığında bölgesel değerlendirmeler (s. 385-411) içinde. KTÜ-SAM Kitapları 1.
• Delanoe, I. (2019). Introduction. In Russia’s Black Sea Fleet: Toward a multiregional force. CNA Analysis.
• Demir, S. (2012). Karadeniz'in güvenliğini yeniden düşünmek. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 35(35), 19-50.
• Demiray, M. ve İşcan, İ. H. (2008). Uluslararası sistemde güvenlik kavramının değişimi ekonomik ve jeopolitik arka plan. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21,141-170.
• Dermoyan, H. (2022, March 14). The Montreux Convention and the Turkish gateway to the Black Sea. https://evnreport.com/politics/the-montreux- convention-and-the-turkish-gateway-to-the-black-sea/.
• Dettmer, J. (2022, February 3). NATO boosts Black Sea naval presence. https://www.voanews.com/a/europe_nato-boosts-black-sea-naval-presence/ 6201564.html.
• Donmez, B. B. (2022, September 23). Russia-Ukraine prisoner swap another example of Türkiye's important role. https://www.aa.com.tr/en/ politics/russia-ukraine-prisoner-swap-another-example-of-turkiyes- important-role/2692815.
• Duman, S. (2021). Uluslararası güncel sorunlar bağlamında Ukrayna krizi ve Türkiye’ye etkileri. M. Okur, Y. Küçüker ve A. N. Ünalmış (Ed.), 100. yılında Türkiye-Rusya ilişkileri ve Karadeniz (s. 275-294) içinde. Akçağ Yayınları No: 1730.
• Efe, H. ve Kızıl, M. (2018). Osmanlı’nın kuzey ve doğu politikası ve Rusya’nın “sıcak denizlere inme politikası” kapsamında şekillenen doğu sınırları. KAÜİİBF Dergisi, 9(17), 297-334.
• Eissenstat, H. (2022, March 1). Turkey announced it would regulate warship access to the Black Sea. Does that change Russia’s strategy?”. https://www. washingtonpost.com/politics/2022/03/01/turkey-announced-it- would-regulate-warship-access-black-sea-does-that-change-russias-strategy/.
• Elekdağ, Ş. M. (2017). 81. Yılında Montrö Sözleșmesi’nin karșılaștığı güvenlik sorunları ve Sözleșmenin feshi ve tadili için girișimler vukuunda karșılașılacak senaryoların analizi. Avrasya İncelemeleri Merkezi Yayını Rapor No: 12.
• Ergin, S. (2022, Temmuz 26). Tahıl koridoru anlaşması, Türkiye’nin Rusya ile denge politikasında elini güçlendirdi. Hürriyet Gazetesi.
• Ergin, Sedat (2022a, Ekim 7). ABD, Türkiye ve Yunanistan üçgenindeki dengesizlik durumu. Hürriyet Gazetesi.
• Erkin, F. C. (1968). Türk-Sovyet ilişkileri ve Boğazlar meselesi. Başnur Matbaası.
• Fromkin, D. (2001). A Peace to end all peace. Publication of Henry Holt and Company, LLC.
• Gheciu, A. (2008). Securing civilization? The EU, NATO, and the OSCE in the post-9/11 world. Broadcasting of Oxford University Press.
• Goryanof, S. (2006). Rus arşiv belgelerine göre Boğazlar ve Şark meselesi. Ötüken Yayınları No: 633.
• Güler, M. Ç. and Shakirova, A. (2021). Deciphering Russia’s 2021 national security strategy document. SETA Perspective No: 67
• Güçlü, İ. (2014). Uluslararası güvenlik ilişkileri ve stratejileri. F. M. Harmancı, M. Gözübenli ve C. Zengin (Ed.), Güvenlik sektöründe temel stratejiler (s. 331-347) içinde. Nobel Yayınevi.
• Güvenç, S. (2023, 2 Nisan). NATO için bir sıklet merkezi olarak Karadeniz. https:// medyascope.tv/2023/04/02/serhat-guvenc-yazdi-nato-icin-bir-siklet-merkezi-olarak-karadeniz/.
• Hamilton, R. E. and Mikulska, A. (2021). Russian-Turkish relations and their implications for the West. Broadcasting of Foreign Policy Research Institute.
• Hayatsever, H. (2022, 28 Şubat). Montrö devrede; Boğazlar, Rusya ve Ukrayna’ya kapatılacak. https://www.cumhuriyet.com.tr/dunya/montro-devrede -bogazlar-rusya-ve-ukraynaya-kapatilacak- 1911588.
• ICG-International Crisis Group (2018). Russia and Turkey in the Black Sea and the South Caucasus. Europe Report No 250.
• Ilie, L. and Hovet, J. (2023, April 13). Kyiv calls for NATO to secure Black Sea, ıntegrate Ukrainian defences. https://www.reuters.com/world/europe /kyiv-calls-nato-secure-black-sea-integrate-ukrainian-defences- 2023-04-13/.
• Isachenko, D. (2021). Turkey and Russia: the logic of conflictual cooperation. SWP Research Paper 7.
• Kırdar, S. (2008). Conflict resolution in Georgia: An analysis applying the ıntractable conflict theory and the governmental politics model. Perceptions, 13(3), 51-71.
• Kirişçi, K. ve Güvenç, S. (2021, July 20). Montreux Convention, at 85, needs tending for US-NATO-Russia security and stability..https://www. justsecurity.org /77524/ montreux-convention-at-85-needs-tending- for-us- nato-russia-security-and-stability.
• Koçer, G. (2007). Karadeniz’in güvenliği: uluslararası yapılanmalar ve Türkiye. Gazi Akademik Bakış, 1(1), 195- 217.
• Kodaman, T. (2007). Soğuk Savaş sonrası Rusya’nın Karadeniz politikası. Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 3(3), 141-150.
• Kuimova, A. and Wezeman, S. T. (2018). Russia and Black Sea security. Publication of SIPRI.
• Kurt, S. (2015). NATO ve AB'nin Karadeniz bölgesine yönelik politikaları. The Journal of Academic Social Science Studies, 31(1), 403-419.
• Kurt, S (2020). Karadeniz bölgesinin güvenliğine yönelik tehditlerin değişen doğası: asimetrik tehditler ve bölge güvenliğine etkileri. M. Okur, V. Aksoy, Y. Küçüker ve A. N. Ünalmış (Ed.), Jeostratejik ve jeopolitik açıdan Karadeniz (s. 275-300) içinde. Akçağ Yayınları No: 1543.
• LoN-League of Nations (1936). Convention regarding the regime of the straits. In Treaty Series Volume CLXXIII 1936-1937 (pp. 213-241). Department of Public Information.
• Meray, S. L. ve Olcay, O. (2020). Montrö Boğazlar konferansı: Tutanaklar ve belgeler. İş Bankası Kültür Yayınları.
• Noi, A. Ü. (2023, Temmuz 13). 3 soruda - NATO Vilnius zirvesi. https://www.aa.com.tr/tr/ analiz /3-soruda- nato-vilnius-zirvesi/2944696.
• Oktay, E. G. (2006). Türkiye’nin Avrasya’daki çok taraflı girişimlerine bir örnek: Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü. Uluslararası İlişkiler Dergisi, 3(10), 149-179.
• Oran, B. (1970). Türkiye’nin ‘kuzeydeki ‘büyük komşu sorunu’ nedir? (Türk-Sovyet ilişkileri 1939-1970). Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 25(1-Ayrı Baskı), 41-93.
• Reach, C. (2020). The military role in Russia’s Black Sea strategy. In Russia, NATO, and Black Sea security (pp. 47-73). Publication of RAND Corporation.
• Richter, W. (2022). NATO-Russia tensions: Putin orders invasion of Ukraine. SWF Comment No 16.
• Sanders, D. (2014). Maritime power in the Black Sea. Ashgate Publishing Company.
• Sariyuce, I. and Damon, A. (2022, March 1). How a 1936 Treaty could force Turkey to take sides in the Ukraine war. https://edition.cnn.com /2022/02/28/middleeast/mideast-summary-02-28-2022-intl/index.html.
• Shlykov, P. (2018). Russian-Turkish relations in the wider Black Sea region: cooperation and competition. Perceptions, 23(2), 93-116.
• Şener, B. (2014). Türk Boğazları'nın geçiş rejiminin tarihi gelişimi ve hukuki statüsü. Tarih Okulu Dergisi, 7(17), 467-493.
• TASS (2023, April 13). Black Sea will never be NATO-controlled sea, says Kremlin. https:// tass.com/defense/1603687.
• TCC İB - Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı (2022, 1 Mart). Rusya-Ukrayna krizi sürerken Türkiye boğazlardan savaş gemilerinin geçişini engelledi. https://www. iletisim. gov.tr/turkce /dis_basinda_turkiye/detay/rusya-ukrayna-krizi-surerken-turkiye-bogazlardan-savas-gemilerinin- gecisini-engelledi.
• Tebin, P. (2022, August 4). The New Naval Doctrine of Russia. https://valdaiclub. com/a/highlights/the-new- naval-doctrine-of-russia/.
• Tulun, T. E. (2020). The Montreux convention: A regional and global safety valve. Center for Eurasian Studies (AVİM) Report No: 17.
• UN (1945). Charter of the United Nations and statute of the International Court of Justice. Department of Public Information.
• UN (1982). United Nations convention on the law of the sea. Department of Public Information.
• Ünal, B. (2014). Karadeniz’deki gelişmeler ve Türkiye. BİLGESAM Rapor No: 62.
• Yalçınkaya, A. (2017). Kuruluşundan günümüze Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü. Marmara Üniversitesi Siyasal Bilimler Dergisi, 5(Özel Sayı), 1-16.
• Yel, S. (2015). 1936 yılından sonra değişen dünya şartları, Rusya Federasyonu ve Türkiye arasında Boğazlar meselesi. İ. Kemaloğlu ve İ. Svistunova (Yay. Haz.), II. çalıştay bildirileri kitabı (s. 5-56) içinde. Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
• Yurdusev, E.n (1999). Osmanlı İmparatorluğu, Rusya ve Hindistan üçgeninde İngiltere'nin Boğazlar politikası. Belleten, 63(237), 559-596.
• Zanotti, J. and Thomas, C. (2022). Russia’s invasion of Ukraine: Turkey’s response and Black Sea access issues. Insigth of Congressional Research Service.
• Weber, Y. (2017, April 12). Russia Black Sea Strategy: Restoring Great Power Status. https:// www.fpri.org/article/2017/04/russias-black-sea-strategy- restoring-great-power status/.