Çörek, Çekirge, Okşamak, İğrenç/İğrenmek ve Turmak/ Durmak “Ayağa Kalkmak”, Kelimelerinin Kökenleri Üzerine

Year 2025, Issue: 69, 216 - 229, 01.10.2025

Hami Akman

https://doi.org/10.53568/yyusbed.1610164

Abstract

Eski Yunanca étümos “gerçek” ve logos “bilgi, mana” kelimelerinin birleşiminden oluşan etimoloji bir kelimenin hangi dilden alındığını, zaman içerisinde hangi ses, şekil ve anlam değişikliklerine uğradığını inceleyen dilbilim dalıdır. Etimoloji araştırmalarında bir kelimenin kökenine ulaşmak için ses ve şekil açısından uygunluğa dikkat edilmesi gerektiği gibi aynı zamanda anlam bakımından da kök ve bundan türeyen kelime arasında da bir uyumluluk olmalıdır. Altay dillerinin en belirgin özelliklerinden birisi sondan eklemeli diller olmalarıdır. Bu da bu dillerde yer alan yapım ve çekim eklerinin çok önemli bir yere sahip olduklarını göstermektedir. Türkçe bu özelliklere sahip olması açısından tipik bir Altay dili olarak dikkat çekmektedir Türkçede bazı kelimelerin kökeni üzerinde bazen birden fazla farklı görüş olabilmektedir. Öne sürülen bu görüşlerden kök ve ondan türediği düşünülen kelimenin ses, şekil ve anlam açısından en uygun olanı doğru yaklaşım olarak kabul edilmelidir. Bu çalışmada üzerlerinde farklı görüşlerin olduğu okşamak, iğrenç/iğrenmek, çörek ve çekirge kelimeleri ile hakkında henüz etimolojik bir görüş belirtilmeyen turmak/durmak “ayağa kalkmak” kelimelerinin kökenlerine dair bilgiler verilmiş ve önerilerde bulunulmuştur. Çalışmada okşamak fiili ok+u-ş-a-, turmak/durmak fiilleri *tu-r-, iğrenç/iğrenmek kelimeleri ig/iğ+re-, çörek kelimesi *çö-v-ü-r-ek (>*çö-r-ek) çekirge ise *çek+i-r-t-ge (>*çek+i-r-ge) şeklinde etimolojik açıklamalara tabi tutulmuştur.

Keywords

Etimoloji , okşamak , iğrenç/iğrenmek , çörek

On the Origins of the Words Donut Grasshopper Caress, Disgusting/Disgusted and to Stand Up

Abstract

Etymology, which is a combination of the ancient Greek words étümos “truth” and logos “knowledge, meaning”, is a branch of linguistics that examines from which language a word is taken and what sound, shape and meaning changes it has undergone over time. In order to reach the origin of a word in etymology research, it is necessary to pay attention to the compatibility in terms of sound and form, as well as the compatibility between the root and the word derived from it in terms of meaning. One of the most distinctive features of the Altaic languages is that they are suffixed languages. This shows that the construction and inflectional affixes in these languages have a very important place. Turkish draws attention as a typical Altaic language in terms of having these features. There are sometimes more than one different opinions on the origin of some words in Turkish. Among these views, the most appropriate one in terms of sound, form and meaning of the root and the word thought to derive from it should be accepted as the correct approach. In this study, information and suggestions are given about the origins of the words okşamak “caress”, iğrenç/iğrenmek “disgusting/disgust”, çörek “donut, çekirge “grasshopper”, and the word turmak/durmak “to stand up”, about which there is no etymological opinion yet. In study, the verb to okşamak is ok+u-ş-a-, the verbs turmak/durmak are *tu-r-, the words iğrenç/iğrenmek are ig/iğ+re-, the word çörek is *çö-v-ü-r-ek (>*çö-r-ek) and çekirge is *çek+i-r-t-ge (>*çek+i-r-ge).

Keywords

Etymology , caress , abominable/disgusting , donut , grasshopper.

References

• Akman, H. (2023). Karınca kelimesinin etimolojisi. Artvin Çoruh Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 9(2), 336-351. https://doi.org/10.22466/acusbd.1312327.
• Akman, H. (2023). *Kö- fiilinin türevleri üzerine. Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 13(2), 78-94. Doi: 10.55024/buyasambid.1329624.
• Akman, H. (2023). Titiz, yüksek ve yükselmek kelimelerinin etimolojisi üzerine. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 33, 1-17. https://doi.org/10.56597/kausbed.1389770.
• Altaylı, S. (2018). Azerbaycan Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1991). Kutatgu Bilig I-metin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. Kesit Yayınları.
• Ata, A. (2019). Kısasü’l-enbiyâ (peygamber kıssaları), giriş-metin-dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atanyyázov, S. (2004). Türkmen dılınıň sözkökı (etımologık) sözlügı. Miras.
• Ayverdi, İ. (2010). Kubbealtı lugatı. Kubbealtı Yayınları.
• Bilgen, İ. (1989). Dîvānu Luġati’t-Türk’te söz yapımı. [Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1966). Three notes on early Turkish. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 14,1-18.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth -century Turkish. Oxford University Press
• Çağbayır, Y. (2007). Ötüken Türkçe sözlük. Ötüken Neşriyat.
• Dilçin, C. (2016). Süheyl ü Nev-bahâr-inceleme-metin-sözlük. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Eckmann, J. (1955). Türkçede d, t ve n seslerinin türemesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 3 (11), 11-22.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2014). Makaleler 1-dil, destan, tarih edebiyat. (E. Arıkoğlu Haz.). Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2022). Türk dilinde çekirdek ekler. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Ziyat (2019). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lügâti’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, E. (1991). Old Turkic word formation: a functional approach to the lexicon, ı-ıı. Turkologica 9.
• Eren, H. (2020). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (2012). Türk dil bilgisi. Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Eyuboğlu, İ. Z. (2004). Türk dilinin etimoloji sözlüğü. İstanbul: Sosyal Yayınlar.
• Gabain, A. V. (2007). Eski Türkçenin grameri. (A. Mehmet Çev.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye’de etimolojik sözlük ve sözcük etimolojisi üzerine yayımlanan makalelere dair bir bibliyografya denemesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 55, 35-66.
• Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Bilge Kültür Sanat.
• Kabataş, O. (2001). Divanü Lügati't-Türk'ten Türkiye Türkçesine. Türk Dilleri Araştırma Yıllığı-Belleten, 49, 147-161.
• Korkmaz, Z. (2017b). Türkiye Türkçesi grameri-şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kültür Bakanlığı, (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Nişanyan, S. (2018). Nişanyan sözlük- çağdaş Türkçenin etimolojisi. Liber Plus Yayınları.
• Ölmez, M. (1998). Etimoloji sözlükleri. Kebikeç, 6, 175-184.
• Paçacıoğlu, B. (2016). VIII.-XVI yüzyıllar arasında Türkçenin sözcük dağarcığı. Kesit Yayınları.
• Stachowski, M. (2011). Etimoloji. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Şen, S. (2018). Eski Uygur Türkçesi dersleri. Kesit Yayınları.
• Şen, S. (2023). Etimolojinin izinde-kelimeden kültüre seyahatler. Ötüken Neşriyat.
• Tekin, Ş. (2015). İştikakçının köşesi- Türk dilinde kelimelerin ve eklerin hayatı üzerine denemeler. Dergâh Yayınları.
• Taş, İ. (2015). Kutadgu Bilig’de söz yapımı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T., Ceylan, E., Ölmez, Z. ve Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe sözlük. (Ölmez M. Haz.). Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. ve Zülfikar, H. (2014). Nehcü’l-Ferâdis-uştmaḫlarnıŋ açuq yolı (cennetlerin açık yolu). (Tıpkıbasım ve Çeviri yazı: Jànos Eckmann, Dizin-Sözlük: Aysu Ata). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tietze, A. (2021). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugati. Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları (TÜBA).
• Toparlı, R., Karaatlı, R. ve Vural, H. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu, (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu, (2019). Derleme Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu, (2019). Tarama Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yavuzarslan, P. (2013). Tarihî Türk Dili Metinlerinde Şimşek (<Süğşek? ~ Süŋşek < Süŋüşek) Kelimesinin Varyantları ve Etimolojisi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 20(2), 135-170
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-edeb. Türk Dil Kurumu Yayınları
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim Yayınevi.
• e-GTS = Türk Dil Kurumu (2024). Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 12.08.2024).
• e-OBS = AHMӘDOV, B. (1991). Azәrbaycan Dilinin Etimologiya Lüğәti. https: //obastan.com/azerbaycan-dilinin-etimologiyalugeti/pd// (Erişim Tarihi: 20.12.2024).