KELAM İLMİNDE İÇTİHAT FARKLILIKLARININ SEBEPLERİ

Yıl 2018, Sayı: 41, 258 - 270, 31.12.2018

Elmas Gülhan Çam

Öz

Bu çalışma, kelam ilminde içtihadı ve içtihat
farklılıklarını, kelamcılar arasında mevcut olan farklı görüşlerin tabiatını ve
akaid ve kelam konularında yapılan içtihatların sonucu olan kelamî-fikrî ürünü
ele almaktadır. Kelamî meselelerde içtihatta bulunma, naslara yönelik farklı
bakışların bir neticesi olarak birçok kelamî görüşün oluşmasına sebep olmuştur.
Çalışmanın başlığında da ifade ettiğimiz gibi bu makale kelamî içtihatların
değişim sebeplerini ele almaktadır. Bu sebeplerin en önemlisi naslara ilişkin yaklaşımlar
ve naklî istinbatın ne şekilde gerçekleştiğidir. İçtihatta naklin kullanımı,
naklin delaletinin kat’î veya zannî olabilmesinden kaynaklanmaktadır. İslamî
akidenin değişmez prensiplerini savunmaya çalışan aklî delil ile yapılan
içtihatta da aynı durum söz konusudur. Allah’ın varlığı ve birliği gibi İslamî
akideyi ispatta nakil ve akıl aynı şekilde nazar ve içtihada konudur. Önümüzde
öyle kelamî meseleler vardır ki insanların pratik hayata bakışlarının
değişiminden kaynaklanan bakış açılarına göre bu meselelerdeki içtihadın
değişmesi kaçınılmazdır. Yine bu meselelerin aklî kelamî tartışma alanı
sınırlarından çıkarılıp vakıadaki karşılıklarına göre ele alınması
gerekmektedir. Sözgelimi Allah’ın bir fiili olarak salah ve aslah meselesi ve
bu meseleyle ilişkili konuların insanın yaratılışıyla ilişkilendirilmesi
böyledir. (Esasen zihnî bir tartışma olan salah/aslah problemi, insanın yaratılmasında,
kul için salah ve aslah olanın ne olduğunun tartışılmasıyla zihnî olmaktan
çıkarılıp, vakıaya dahil edilmiştir.) Kelamda, subûtu ve delaleti kat’î nas
üzerinde bir ihtilaf bulunmamaktadır. Burada bir içtihat farklılığına gidilememektedir.
Buna Allah’ın varlığı örnek verilebilir. Subûtu ve delaleti zannî nas üzerinde ise
içtihat mümkün olduğu gibi farklı sebeplerle içtihadın değişmesi de mümkündür. Aynı
şekilde kat’î olan aklî şeyler hakkında ne içtihad ne de içtihadın değişmesi söz
konusudur. Sabit aklî bir kâide olduğu için teselsülün nefyi bu tür aklî şeylere
örnek teşkil etmektedir. Ancak akideyi savunmaya yarayan kelamî/aklî deliller
için hem içtihat hem de içtihadın değişmesi mümkün olabilmektedir. Buna cevher-i
ferd teorisi ve söz konusu teorinin alemin hudûsuyla ilişkisi örnek
gösterilebilir. Burada, insanlar için vakıanın değişmesiyle içtihadın da
değişmesini gerekli kılan kelamî meselelerden bahsedilecektir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, İçtihat

Kaynakça

• el-Âlûsî, Numan b. Muhammed b. Abdillah, Ebu’l-Berekât Hayruddîn, Celâu’l-Ayneyn fî Muhakemeti’l-Ahmedeyn, Matbaatu’l-Medenî, 1981.Âmidî, Ali b. Ebî Ali b. Muhammed b. Salim, Gâyetu’l-Meram fî İlmi’l-Kelam, Tahkik: Hasan Muhammed Abdullatif, Kahire, el-Meclisu’l-Âla li’ş-Şuûni’l-İslamiyye, 1971.el-Bâcûrî, İbrahim b. Muhammed b. Ahmed eş-Şâfiî, Tuhfetu’l-Mürîd, Beyrut-Lübnan, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 2001.el-Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdulkahir b. Tahir et-Temîmî, Usûlü’d-Dîn, Tahkik: Lecnetü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut, Menşûrâti Dari’l-Âfâki’l-Cedîde, 1. Baskı, 1981.el-Bereketî, Muhammed Amîm el-İhsân el-Müceddidî, et-Ta’rîfâtu’l-Fıkhiyye, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye (İâdetu Saffin li’t-Tab’ati’l-Kadîme fî Pakistân, 1986) 1. Baskı, 2003.el-Beyhakî, Ahmed b. El-Hüseyn b. Ali b. Musa el-Husrevcidî el-Horasânî, Ebû Bekir, el-İ’tikâd ve’l-Hidaye ilâ Sebîli’r-Reşâd alâ Mezhebi’s-Selef ve Ashâbi’l-Hadîs, Tahkik: Ahmed Asam el-Kâtib, Beyrut, Daru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1. Baskı, 1401.el-Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali ez-Zeynüşşerîf, Kitâbu’t-Ta’rîfât, Beyrut, Lübnan, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1983.el-Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerîf Ali b. Muhammed, Tahkik: Muhammed Ömer ed-Dimyâtî, Beyrut-Lübnan, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1998.el-Cüveynî, İmamu’l-Harameyn Ebu’l-Meâlî Abdulmelik b. Abdillah Yusuf, el-İrşad fî Kavâtıı’l-Edille fî Usûli’l-İ’tikâd, Tahkik: Yusuf Mursî ve Ali Abdulhamid, Mektebetu’l-Hâncî, 1950.ed-Desûkî, eş-Şeyh Muhammed b. Ahmed b. Arefe el-Mâlikî, Hâşiyetuhu alâ Ümmi’l-Berâhîn, Beyrut, el-Mektebetu’l-Asriyye, 1. Baskı, 2003.Ebû Habîb, Sağdî, el-Kâmusu’l-Fıkhî Lugaten ve Istılâhen, Dımeşk-Suriye, Daru’l-Fikr, 2. Baskı, 1988.Ebû Zekeriyya eş-Şâvî, Yahya b. Muhammed b. Muhammed b. Abdillah, el-Melyânî el-Cezâirî el-Mâlikî, et-Tuhafu’r-Rabbaniyye fî Cevâbi’l-Esile el-Lemedâniyye, Mısır, Matbaatu’s-Saade.Ebu’l-Beka el-Kefevî, Eyyub b. Musa el-Hüseynî el-Karîmî el-Hanefî, el-Külliyâtu Mu’cem fi’-l-Mustalahât ve’l-Furûk ve’l-Lugaviyye, Tahkik: Adnan Derviş-Muhammed el-Mısrî, Beyrut, Müessesetü’r-Risale.el-Eş’arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail, Makalâtu’l-İslamiyyîn ve İhtilâfi’l-Musallîn, Tahkik: Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut, el-Mektebetu’l-Asriyye, 1990.el-Gaznevî, Cemaleddin Ahmed b. Muhammed b. Said el-Hanefî, Kitâbu Usulüddîn, Tahkik: Ömer Vefik ed-Dâûk, Beyrut-Lübnan, Daru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1. Baskı, 1998.el-Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed, el-Munkız mine’d-Dalâl, Tahkik: Muhammed Muhammed Cabir, Beyrut/Lübnan, el-Mektebetu’s-Sekafiyye, (ty).- el-İktisâd fi’l-İ’tikâd, Bağdad, Mektebetu’ş-Şurûkı’l-Cedîde.- Faysalu’t-Tefrika, Mecmûatu Resâili’l-İmam el-Gazzâlî, Tahkik: Mektebetu’l-Buhûs ve’d-Dirâsât, Beyrut, Lübnan, Daru’l-Fikr, 2000.Hasan Hanefî, Mine’l-Akîde ile’s-Sevra, el-İnsanu’l-Müteayyen (el-Adl), Beyrut-Lübnan, Daru’t-Tenvîr, 1. Baskı, 1988.el-Hatîb, Şerifü’ş-Şeyh Salih Ahmed, Meşrûıyyetu’l-İçtihad fî Furûi’l-İ’tikâd, Camiatu Âli’l-Beyt, Kısmu Usûliddin.İbn Ebî el-İzz el-Hanefî, Sadruddin Muhammed b. Alauddîn Ali b. Muhammed, el-Ezraî es-Salihî ed-Dımeşkî, Şerhu’l-Akîdeti’t-Tahaviyye, Tahkik: Cemaat mine’l-Ulema, Nâsuriddîn el-Elbânî, Daru’s-Selâm (an Matbûati’l-Mektebi’l-İslamî) et-Tab’atu’l-Mısrıyye el-Ulâ, 2005.İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed el-Hadramî, Mukaddimetu İbn Haldûn, Dâru’l-Kalem, Beyrut 1984.İbnu’l-Vezîr, Muhammed b. İbrahim b. Ali b. el-Murtaza b. Mufaddal el-Huseynî el-Kasımî, el-Avâsım ve’l-Kavâsım fi’z-Zebb an Sünneti Ebi’l-Kasım, Tahkik: Şuayb el-Ernût, Beyrut, Müessesetu’r-Risâle, 3. Baskı, 1994.el-Îcî, Adudiddîn, Abdurrahman b. Ahmed, el-Mevâkıf, Tahkîk: Abdurrahman Amira, Beyrut, Daru’l-Cîl, 1. Baskı, 1997.el-Kannucî, Sadık b. Hasan, Ebcedu’l-Ulûm el-Veşyu’l-Merkûm fî Beyâni Ahvâli’l-Ulûm, Tahkik: Abdulcebbâr Zekar, Beyrut, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1978.el-Kebîsî, Muhammed Ayyâş, el-Akîdetu’l-İslâmiyye fi’l-Kurâni’l-Kerîm ve Menâhicu’l-Mütekellimîn, Bağdad, Matbaatu’l-Husâm, 1. Baskı, 1995.Mecmûatu’s-Seniyye alâ Şerhi’l-Akâidi’n-Nesefiyye, el-Irak, Dâru Nuri’s-Sıbâh, Menşûrâtu Kurdistân, 1392.Molla Ali el-Karî, Ali b. Sultan Muhammed, Ebu’l-Hasan Nureddin, Şerhu’ş-Şifâ, Beyrut, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 1421.Muhammed ed-Desûkî, el-İçtihad ve’t-Taklîd fi’ş-Şerîati’l-İslamiyye, Katar, Daru’s-Sekafe, 1. Baskı.Muhammed Ramazan, el-Bakıllânî ve Ârâuhu’l-Kelamiyye, Bağdad, Matbaatu’l-Ümme, 1986.en-Nekrî, Abdunnebî b. Abdurrasûl el-Ahmed, Düstûru’l-Ulemâ=Câmiu’l-Ulûm fî Istılahati’l-Fünûn, Lübnan-Beyrut, Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1. Baskı, 2000.Ramazan Efendi, Ramazan b. Muhammed, Haşiyetuhû alâ Şerhi’l-Akâidi’n-Nesefiyye,; el-Kestelli, Maslahuddin b. Muhammed, Haşiyetuhû alâ Şerhi’l-Akâidi’n-Nesefiyye, Dımnu’l-Mecmûati’s-Seniyye alâ Şerhi’l-Akaidi’n-Nesefiyye, Irak, Dâru Nuri’s-Sıbâh, Menşûrâtu Kürdistan, 1392.es-Suyûtî Abdurrahman b. Ebî Bekr, Celaluddîn, Mu’cemu’l-Makâlîdi’l-Ulûm fi’l-Hudûd ve’r-Rusûm, Tahkik: Muhammed İbrahim İbade, Kahire-Mısır, Mektebetu’l-Âdâb, 1. Baskı, 2004.et-Teftezânî, Saadettin Mesud b. Ömer b. Abdillah, Şerhu’l-Makâsıd fî İlmi’l-Kelam, Pakistan, Daru’l-Meaarif en-Numaniyye, 1981.et-Temîmî, Muhammed b. Halife b. Ali, Ru’yetu’n-Nebî Sallallahu Aleyhi ve Sellem lirabbihi, er-Riyâd, el-Memleketu’l-Arabiyyeti’s-Suudiyye, Edvâu’s-Selef, 1. Baskı, 2002.