TÜRKMEN HALK KÜLTÜRÜNDE VE EDEBİYATINDA BALIK

Yıl 2019, Cilt: 8 Sayı: 1, 183 - 196, 15.03.2019

G. Selcan Sağlık Şahin

Öz

Türk dilinde balık
sözcüğü Orhun yazıtlarından günümüze tanıklanan bir sözcüktür, ancak en eski
metinlerdeki bu sözcük hep “şehir” anlamında kullanılmıştır. Türk dilinin
tarihî seyri içinde Karahanlı, Çağatay, Harezm, Memlük Kıpçak Türkçesi
dönemlerine ait eserlerde ise balık
“suda yaşayan, solungaçla nefes alan canlı” anlamında kullanılır hale
gelmiştir. Türkmen Türkçesi dâhil olmak üzere Türk lehçelerinin genelinde de
sözcük balık biçiminde karşımıza
çıkar. Türkiye’nin aksine Türkmenistan, denizlerle çevrili olmamakla birlikte
literatürde “deniz” olarak anılan Hazar’a kıyısı olan bir ülkedir. Dörtte biri
Karakum çölüyle kaplı Türkmenistan’da sınırlı olan su kaynaklarına karşın,
bunlardan sonuna kadar faydalanılmaktadır. Hatta Türkmen Türkçesinin balık ve
balıkçılıkla ilgili söz varlığı Memeddurdı
Sarıhanov tarafından derlenmiş ve Balıkçılık
Leksikası adıyla yayımlanmış (Aşgabat 1993); balık, Türkmen halk kültüründe
ve edebiyatındaki yerini almıştır. Okuyucu bu çalışmada, Türkmen Türkçesindeki
balık adlarının, balığın uzuvlarına verilen adların, balığı tutmak için
kullanılan aletlere verilen adların ve balıkla ilgili Türkmen atasözlerinin,
bilmecelerinin, halk inanışlarının ve rivayetlerinin yanısıra günümüz
Türkmenistan’ında balıkçılıkla ilgili gelişmeleri de bulacaktır.    

Anahtar Kelimeler

Türkmen Türkçesi, Türkmen halk edebiyatı, balık, balıkçılık leksikası

Kaynakça

• Ağahanov, H. (1993). Magtımgulı – saylanan eserler. Aşgabat.
• Annabayramov, B. (Baş Redaktör) (2011). Türkmenistanıñ gızıl kitabı, Tom 2, oñurgasız ve oñurgalı hayvanlar, 3. Neşir, Aşgabat: Ilım.
• Annageldiyev R.- Alekberov M. – Gurbangeldiyev Ö. (1999). Garagalpagıstanlı Türkmenleriñ pähim-payhasları. Ankara.
• Arazkulıyev, S.- Atanıyazov, S.- Berdiyev, R.- Saparova, G. (1977). Türkmen diliniñ gısgaça dialektologik sözlügi, Aşgabat: Ilım.
• Atanıyazov, S. (1980). Türkmenistanıñ geografik atlarınıñ düşündirişli sözlügi, Aşgabat:Ilım.
• Atanıyazov, S. (2004). Türkmen diliniñ sözköki (Etimologik) sözlügi. Aşgabat: Miras.
• Bayatlı, N. Y. (2011). Irak Türkmen folklorunda halk inançları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Baymıradov, A. (1986). Hayvanlar hakındakı Türkmen ertekileri. Aşgabat: Ilım.
• Berdiyev, B. R. (2008). ‘Kaspiniñ Türkmen kenarlarınıñ biologiki balıkları ve olarıñ receli peydalanılışı’. Hazar Dövlet Goraghanasınıñ Döredilmeginiñ 75 Yıllıgına Bağışlanan Ilmı-Amalı maslahatıñ Mağlumatları. Aşgabat: Türkmenbaşı.
• Berdiyev, B.R.- Zakaryayeva, S. (2008). ‘Hazar Deñiziniñ Türkmen suvlarında seyrek duş gelyän promısel balıkları barada’. Hazar Dövlet Goraghanasınıñ Döredilmeginiñ 75 Yıllıgına Bağışlanan Ilmı-Amalı maslahatıñ Mağlumatları. Aşgabat: Türkmenbaşı.
• Berkeliyev, K. (1983). Türkmen nakılları ve atalar sözi. Aşgabat: Ilım.
• Boratav, P. N. (2016). Türk mitolojisi (Oğuzların- Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin mitolojisi), Bütün eserleri-1. 2. Baskı. Ankara: BilgeSu Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Cumageldi, T. (1996). Kara yıldırım. Çeviren: Ali Duymaz. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Çolakoğlu, S. (1998). Uluslararası hukukta Hazar’ın statüsü sorunu. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 53(1-4), 107-122.
• Çoruhlu, Y. (2011). Türk mitolojisinin ana hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Durmuş, O. (2013). Türkiye Türkçesi ‘olta’ ile Çuvaşça ‘Vılta’ benzerliği üzerine. Türkbilig, 25, 1-18.
• Goçmıradov, B. (1995). Türkmen halk ırımları. Aşgabat: Mağarıf.
• Hramov, V. M. (2013). Bağımsızlığının 20. yılında Türkmenistan. Ankara: Meteksan.
• Hamzayeva, Y. (1962). Türkmen diliniñ sözlügi. Aşgabat: İzdatelstvo Akademi Nauk Turkmenskoy SSR.
• Ilyasova, G. (Redaktör) (2005). Türkmen halk nakılları. Aşgabat: Miras.
• Ilyasova, G. (2005). Türkmen halk ırım-ınançları. Aşgabat: Miras.
• İsmayıl, E. (2018). Hazar Denizi anlaşması ve değişen jeopolitik dengeler. BİLGESAM Analiz. No: 1387, Erişim Tarihi: 16 Ağustos 2018. 1-6. (http://www.bilgesam.org/incele/7836/-hazar-denizi-anlasmasi-ve-degisen-jeopolitik-dengeler/#.XDoCPlUzZpg).
• Kıyasova, G. (2011). Türkmen diliniñ zergärçilik leksikası. Aşgabat: Ilım.
• Kıyasova, G.- Geldimıradov A.- Durdıyev H. (2016). Türkmen diliniñ düşündirişli sözlügi. I-II Tom. Aşgabat: Ilım.
• Meredov A.- Ahallı S. (1988). Türkmen klassıkı edebiyatınıñ sözlügi. Aşgabat: Türkmenistan.
• Meredov A. (1997). Magtımgulınıñ düşündirişli sözlügi. I-III Bölüm. GonbedKabus.
• Mustakov, R. (1994). Magtımgulınıñ poeziyasında gadımı gündogarıñ mifleri. Aşgabat: Ilım.
• Nazarov A. (Redaktör) (2005). Türkmen halk matalları. Aşgabat: Miras. (=THM)
• Niyazov S. A. (1996). Türkmenistanıñ tebigı şertleri ve resursları. Türkmenistan (Kiçi Ansiklopediya). Aşgabat: Türkmenistan Ilımlar Akademiyası. 9-41.
• Pultar, Mustafa (2012). Deniz balıkları sözlüğü. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Sarıhanov M. (1993). Balıkçılık leksikası. Aşgabat: Ilım.
• Veliyev B. ve İlyasov C. (1982). Stavropol Türkmenleriniñ nakılları. Aşgabat: Ilım.
• Yarcı, G. (2015). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde balıkçılık. Editör: Emine Gürsoy Naskali Balık Kitabı içinde (5-152), İstanbul: Kitabevi.