Türkiye’nin Kalkınmasında Sümerbank ve Etkinliği (1933-1987)

Yıl 2021, Cilt: 37 Sayı: 104, 261 - 306, 01.11.2021

Mehmed Gökhan Polatoğlu

https://doi.org/10.33419/aamd.1015978

Cited By: 3

Öz

Türkiye’nin millî iktisadi hedefler kapsamında kalkınması başta Mustafa Kemal Atatürk olmak üzere ilk dönem Cumhuriyet hükûmetlerinin programlarında her zaman yer alan konular arasındaydı. Bu bağlamda sanayileşme; kalkınmanın en önemli aşamalarından biri olarak ele alındı. Sanayileşme çalışmaları kapsamında 1923-1930 döneminde çeşitli girişimlerde bulunuldu. Ancak istenilen hedeflere ulaşılamadı. Dönemin koşulları da dikkate alınarak hızlı ve etkili bir şekilde kalkınmak için 1930’ların başından itibaren karma ekonomik bir yapı yerine devletçilik ilkesi eksenli bir ekonomi politikası izlenmeye başlandı. Böylece doğrudan kamu destekli yatırımların yolu açıldı.
Kamu destekli yatırımlarda tesisleşme sürecini yönetmek, desteklemek ve sürdürmek için 1933’te Sümerbank kuruldu. Türkiye’nin ilk Kamu İktisadi Teşekkülü olma özelliğini taşıyan Sümerbank’ın adı bizzat Mustafa Kemal Atatürk tarafından konuldu. Sümerbank faaliyette bulunduğu süre zarfında ülkenin birçok yerinde kurduğu fabrikalar ve açtığı işletme ve müesseseler ile ekonomiye önemli katkıda bulundu.
Türkiye’de 1980’lerin başından itibaren ekonomi politikasında yaşanan sistem değişikliği ve gerçekleştirilen özelleştirme uygulamaları Sümerbank’ı da etkiledi. Kurum 1987’de Sümerbank Holding A.Ş. adı ile çalışmalarına devam etti. Bu makalede Kurumun bizzat Sümerbank adıyla faaliyetlerini sürdürdüğü 1933-1987 dönemi ele alınarak değerlendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ekonomi, Fabrika, Müessese, Sümerbank, Türkiye

Sumerbank and Its Efficiency in the Development of Turkey (1933-1987)

Öz

The development of Turkey within the scope of national economic development has always been among the issues included in the programs of early Governments of Turkish Republic, especially of Mustafa Kemal Atatürk’s. In this respect, industrialization was handled as one of the most important stages of development. Within the context of industrialization efforts, various attempts were made during the period of 1923-1930. Yet expected achievements couldn’t be realized. Considering the conditions of the period, an economic policy based on the principle of statism was started to be followed instead of a mixed economic structure beginning from the early 1930’s in order to develop rapidly and efficiently. Thus, the road for state-funded investment was opened.
In order to manage, support and sustain the establishment process in state-funded investments, Sumerbank was founded in 1933. Sumerbank, being the first State Economic Enterprise, was named personally by Mustafa Kemal Atatürk. Sumerbank contributed significantly to the economy through the factories, the businesses and establishments it established in many parts of the country during its period of operation.
The system changes experienced in economic policies and the customization applications realized from the beginning of 1980’s also affected Sumerbank. The institution continued its operations with the name of Sumerbank Holding A.Ş. in 1987. In this article, the period of 1933-1987 has been tried to be evaluated, in which the institution continued its operations per se with the name Sumerbank.

Anahtar Kelimeler

Economy, Factory, Institution, Sumerbank, Turkey

Kaynakça

• Afetinan, A., İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat-4 Mart 1923, TTK, Ankara 1989.
• Ağır Sanayi 1977, Haz. Orhan Gök, Semih Ofset Matbaacılık, Ankara 1977.
• Akşam, 27 Teşrinievvel 1938. Akşam, 27 Teşrinievvel 1938.
• Alpay, Kadri, “Türkiye’nin Dev Sanayii Kuruluşu Sümerbank”, Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 14, S 154, Nisan 1975, s.30-32.
• Ardel, Ahmet, “Cumhuriyet Devrinde Endüstri”, Türk Coğrafya Dergisi, S 3-4, 1943, s.316-351.
• Atatürk Yolu Dergisi, C 1, S 2, 1988. Atatürk Yolu Dergisi, C 1, S 2, 1988.
• Avcıoğlu, Doğan, Türkiye’nin Düzeni (Dün-Bugün-Yarın), Tekin Yayınevi, İstanbul 1995.
• Ayın Tarihi, S 36, 1-30 Sonteşrin 1936. Ayın Tarihi, S 36, 1-30 Sonteşrin 1936.
• Aytemur, Janset Özen, Türkiye’de Yönetim Düşüncesinin Erken Dönemleri: Sümerbank (1930-1945), Libra Yayınları, İstanbul 2010.
• Boratav, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi 1908-1985, Gerçek Yayınevi, İstanbul 1985.
• Boratav, Korkut, Türkiye’de Devletçilik, Savaş Yayınları, Ankara 1982.
• Celâl Bayar Diyor Ki 1920-1950 Nutuk-Hitabe-Beyanat-Hasbıhal, Haz. Nazmi Sevgen, İstanbul Tan Matbaası, İstanbul 1951.
• Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923-1978, Akbank, İstanbul 1980.
• Cumhuriyet, 3 Şubat 1938. Cumhuriyet, 3 Şubat 1938.
• Cumhuriyet’in 50. Yılında Sümerbank 1933-1973, Tisa Matbaacılık, Ankara 1973.
• Çelebi, Işın, Türkiye’nin Dönüşüm Yılları, Alfa Yayınları, İstanbul 2012.
• Dinçer, İbrahim, Sanayileşen Türkiye, Doğruluk Matbaası, İstanbul 1965.
• DP 1954 Kalkınan Türkiye, Desen Matbaası, Ankara 1954.
• Dünya, 12 Kasım 1953. Dünya, 12 Kasım 1953.
• Endüstri, S 10, Haziran 1937. Endüstri, S 10, Haziran 1937.
• Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 32, S 45, 2018.
• Erdoğan, Abdullah, Kapcı, Hikmet Zeki, “II. Dünya Savaşı Sürecinde Sümerbank”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C 32, S 45, 2018, s.83-108.
• Eser, Uğur, Türkiye’de Sanayileşme, İmge Kitabevi, Ankara 1993.
• Ete, Muhlis, Türkiye’de Devlet İşletmeciliği, Güney Matbaacılık, Ankara 1948.
• Fen ve San’at, C 2, S 10, Haziran 1935. Fen ve San’at, C 2, S 10, Haziran 1935.
• Hâkimiyet-i Milliye, 21 Nisan 1933. Hâkimiyet-i Milliye, 21 Nisan 1933.
• http://www.sumerholding.gov.tr/tr/kurumsal/sirket/tarihce.aspx, Erişim Tarihi: 10.02.2020.
• Hükümetler ve Programları 1920-1960 I, Haz. Nuran Dağlı, Belma Aktürk, T.B.M.M. Basımevi, Ankara 1988.
• İktisadî Yürüyüş, C 5, S 51-52-53, 18 Şubat 1942; İktisadî Yürüyüş, S 61-62, 4 Temmuz 1942.
• İktisat Vekâleti Raporlar I, Başvekâlet Matbaası, Ankara 1933.
• İnan, Afet, “Atatürk’ün Adını Koyduğu Sümerbank”, Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 14, S 161, Kasım 1975, s.20-22.
• Karma Ekonomi, Çeltüt Matbaacılık Kolektif Şirketi, İstanbul 1967.
• Kayra, Cahit, 1923-1950 Devletçilik: Altın Yıllar, Tarihçi Kitabevi, İstanbul 2013.
• Kepenek, Yakup, Yentürk, Nurhan, Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitapevi, İstanbul 2004.
• Kırbaşlı, Faik, 1920-1972 Döneminde Kalkınmada Öncelikli Yörelere İlişkin Hükümet Politikaları, T.C. Başbakanlık Devlet Planlama Teşkilatı, Ankara 1973.
• Koray, Hadi, “Feshane (Defterdar)mizin Kısa Bir Tarihçesi”, Feshane Aylık Mensucat Meslek Dergisi, S 1, Temmuz 1948, s.2-3.
• Köksal, Bilge Aloba, İlkin, A. Râsih, Türkiye’de İktisadî Politikanın Gelişimi (1923-1973), Yapı ve Kredi Bankası A.Ş., İstanbul 1973.
• Kurmuş, Orhan, Tekeli, İlhan, İlkin, Selim, Boratav, Korkut, Tüzün, Gürel, Börüban, Ahmet, Tarihsel Gelişimi İçinde Türkiye Sanayii, Makine Mühendisleri Odası, Ankara 1977.
• Kurun, 13 İkincikânun 1935; Kurun, 14 İkinciteşrin 1935.
• Küçükerman, Önder, Anadolu’nun Geleneksel Halı ve Dokuma Sanatı İçinde Hereke Fabrikası - Saray’dan Hereke’ye Giden Yol, Sümerbank, İstanbul 1987.
• Mensucat Meslek Dergisi, S 1, Ocak 1954. Mensucat Meslek Dergisi, S 1, Ocak 1954.
• Mühendis ve Makina, C 7, S 84, Temmuz 1964. Mühendis ve Makina, C 7, S 84, Temmuz 1964.
• Öget, Hayri, “Atatürk’ün Ekonomi ve Endüstri Görüşü”, Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 1, S 5, Kasım 1961, s.14.
• Özelmas, Ekrem, Devletçilik ve Türkiye’deki Tatbikatından Sümerbank, Sümerbank Yayınları, Ankara 1963.
• Özmen, Selâhattin, Türkiye’de ve Dünyada Kit’lerin Özelleştirilmesi, Meter Matbaası, İstanbul 1987.
• Sağlam, Dündar, Türkiye’de Kamu İktisadi Teşebbüslerinin Yapısı ve Zarar Nedenleri, Kalite Matbaası, Ankara 1980.
• Serin, Necdet, “Atatürk’ün İktisadî Politika Anlayışı”, Atatürk Yolu Dergisi, C 1, S 2, 1988, s.215-222.
• Steinhaus, Kurt, Atatürk Devrimi Sosyolojisi, Çev. M. Akkaş, Sander Yayınları, İstanbul 1973.
• Sümer Bank 1934 Senesi İdare Meclisi Raporu ve Bilanço, Ulus Matbaası, Ankara 1935.
• Sümer Bank Dahilî Nizamnamesi, Başvekâlet Matbaası, Ankara 1934.
• Sümer Bank Teftiş Heyeti Esas Talimatnamesi, Mehmet İhsan Matbaası, Ankara 1936.
• Sümer Bank Umumî Muhaberat Nizamnamesi, Mehmet İhsan Matbaası, Ankara 1936.
• Sümer Bank Üç Aylık Bülten, S 13, İkincikânun-Mart 1937.
• Sümer, Nurullah Esat, “Milli Ekonominin Kemalleşmesi”, Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 14, S 161, Kasım 1975, s.23-25.
• Sümer, Nurullah Esat, “İstikbâle Bakan Sümerbank”, Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 10, S 91, Ocak 1970, s.8-10.
• Sümerbank 1945, Çituri Biraderler Matbaası, Ankara 1945.
• Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 1, S 2, Ağustos 1961.
• Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 1, S 5, Kasım 1961.
• Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 10, S 90, Aralık 1969.
• Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 10, S 91, Ocak 1970.
• Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 10, S 97, Temmuz 1970.
• Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 14, S 154, Nisan 1975.
• Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 14, S 161, Kasım 1975.
• Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 16, S 181, Temmuz 1977.
• Sümerbank Genel Müdürlük Genelgeleri 1941 I, Selüloz Basımevi, İzmit 1948.
• Sümerbank Genel Müdürlük Genelgeleri 1943 III, Selüloz Basımevi, İzmit 1948.
• Sümerbank İplik ve Dokuma Fabrikaları Müessesesi Satış Usulleri ve Fiat Teşekkülü Esaslarına Dair Yönetmelik, Sümerbank Genel Müdürlüğü, Ankara 1949.
• Sümerbank İplik ve Dokuma Fabrikaları Müessesesi, K.B.İ. A.Ş., Ankara 1948.
• Sümerbank İzmir Arsıulusal Panayırı 1-22 Eylül 936, İzmir 1936.
• Sümerbank Üç Aylık Bülten, S 3, Temmuz-Eylül 1935.
• Sümerbank ve Endüstrisi, Alâeddin Kıral Basımevi, Ankara 1938.
• Sümerbank X uncu Yıl, Cumhuriyet Matbaası, İstanbul 1943.
• T.C. Resmî Gazete, S 19619, 30 Ekim 1987; T.C. Resmî Gazete, S 2424, 11 Haziran 1933; T.C. Resmî Gazete, S 2752, 15 Temmuz 1934; T.C. Resmî Gazete, S 3639, 24 Haziran 1937; T.C. Resmî Gazete, S 3950, 4 Temmuz 1938; T.C. Resmî Gazete, S 4258, 14 Temmuz 1939; T.C. Resmî Gazete, S 4513, 20 Mayıs 1940; T.C. Resmî Gazete, S 5139, 23 Haziran 1942; T.C. Resmî Gazete, S 8670, 29 Mart 1954.
• Taray, Sabahaddin, “İkinci Hedefimiz”, Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 1, S 2, Ağustos 1961, s.3.
• TBMM Kanunlar Dergisi, C 12, 11 Haziran 1933; TBMM Kanunlar Dergisi, C 13, 15 Temmuz 1934; TBMM Kanunlar Dergisi, C 17, 15 Haziran 1937; TBMM Kanunlar Dergisi, C 20, 10 Temmuz 1939.
• Tekeli, İlhan, İlkin, Selim, Savaş Sonrası Ortamında 1947 Türkiye İktisadi Kalkınma Planı, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara 1974.
• Toprak, Zafer, Sümerbank, Creative Yayıncılık, İstanbul 1988.
• Tural, M. Âkif, Atatürk Devrinde İktisadî Yapılaşma ve Celâl Bayar (1920-1938), Başbakanlık Basımevi, Ankara 1987.
• Türk Coğrafya Dergisi, S 3-4, 1943. Türk Coğrafya Dergisi, S 3-4, 1943.
• Türk Ekonomisi, S 10, 15 Nisan 1944. Türk Ekonomisi, S 10, 15 Nisan 1944.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030.18.01.02. / 37.44.6.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030.01.00.00. / 109.688.9.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030.10.00.00. / 138.985.10.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030.10.00.00. / 138.986.5.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 030.18.01.02. / 37.50.19.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 490.01.00.00. / 1631.673.1.
• Türkiye Ticaret Postası, 21 Nisan 1949. Türkiye Ticaret Postası, 21 Nisan 1949.
• Türkiye Ziraat Gazetesi, S 15, 15 Ağustos 1939.
• Türkiye’de Pamuklu Tekstil Sanayiinin Tarihsel Gelişimi ve Bugünkü Durumu, Haz. Cavit Şentürk, Yaman Erdal, Oğuz Türkyılmaz, TMMOB, Ankara 1976.
• Türkiye’de Sanayileşmenin Yeni Boyutları ve Kit’ler, Ed. Korkut Boratav, Ergün Türkcan, Taner Berksoy, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1993.
• Ulus, 11 İlkkânun 1935. Ulus, 11 İlkkânun 1935.
• Üner, Cemal, “Türkiye’nin Son 30 Yıllık Sınaî Gelişmesi”, Mühendis ve Makina, C 7, S 84, Temmuz 1964, s.2-28.
• Yeni Asır, 14 Mayıs 1935. Yeni Asır, 14 Mayıs 1935.
• Yülek, Ertan, “1933’den 1970’e Sümerbank”, Sümerbank Aylık Endüstri ve Kültür Dergisi, C 10, S 97, Temmuz 1970, s.47-51.