Ölçü İnkılabının Tarihsel Süreci, Ölçüler Kanunu’nun Kabulü ve Uygulanışı

Yıl 2022, Cilt: 38 Sayı: 105, 101 - 136, 10.05.2022

Hakan Bacanlı

https://doi.org/10.33419/aamd.1114108

Öz

Ölçü sistemleri, ilk insan topluluklarının ortaya çıkışından günümüze kadar hayatın her alanında vazgeçilmez bir ihtiyaç olmuştur. Her toplum ölçü alanında farklı sistemler kullanmış, ticaretin ve iletişimin gelişmesiyle ölçü birimleri de toplumlar arasında ve farklı coğrafyalarda yayılmıştır. Ölçü ve tartı hususunda emir ve öğütlere kutsal kitaplarda da yer verilmiştir. Türkler de tarihlerinin ilk devirlerinden itibaren ölçü birimleri kullanmış; ticaret, göçler, İslamiyet’in kabulü ve yeni fetihler sonucu yayılan coğrafyalarda yeni ölçülerle tanışmışlardır. Selçuklu Devleti ve Osmanlı Devleti’nde hem örfi ölçüler kullanılmış hem de hâkimiyet altına alınan bölgelerdeki yerel ölçüler kullanılmıştır. Ölçü birimlerinin fazlalığı, aynı ölçü biriminin ülkenin farklı yerlerinde farklı değerlere sahip olması; ticaret, sanayi, vergilendirme gibi alanlarda sorunlara neden olmuştur. Osmanlı Devleti’nde modern ölçü birimleri 1869’da çıkarılan bir Kanunname ile yürürlüğe konulmuş olmasına rağmen ölçü karmaşası tam anlamıyla çözülememiştir. Cumhuriyetin ilanı sonrası, yapılan kanun çalışmaları sonucu TBMM’de 19 Mart 1931’de kabul edilen Ölçüler Kanunu 31 Aralık 1933’den itibaren uygulanmaya başlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ölçü İnkılabı, Ölçüler Kanunu, Ölçüler Nizamnamesi, Ölçüler ve Ayarlar Başmüfettişliği

The Historical Process of the Revolution of the Unit of Measurement, Adoption and Implementation of the Law on Measurement Units

Öz

The units of measurement have been an indispensable requirement from the emergence of the first human societies to the present day. Each community has used different units for measurement purposes and the units of measurement have spread over the societies and different geographies with the introduction of the communicative tools. The holy books provided recommendations and order regarding the measurements and weights. The Turks have made use of such units of measurements from the very time of their history and encountered with different units as a consequence of the commercial deals, migration, acceptance of Islam and new conquests during Seljuk and Ottoman periods, not only were the traditional units of measurement in use, but also the local units within the regions already conquered. The surplus of the units of measurement and the fact that similar units valued differently in different districts of the country led to problems in commercial activities, industry and taxation etc. Although the contemporary measurement units were introduced by the Ottoman Empire through a Statue Book in 1869, it failed to settle the confusions in measurement completely. After the proclamation of the Republic, the Law of Measurement Units became effective starting as of December 31, 1933 following the bill was passed by the Turkish Grand National Assembly on March 19, 1931 as a consequence of the legislation studies.

Anahtar Kelimeler

Chief Inspectorate of the Weights and Measures, Revolution of the Unit of Measurement, the Law of Measurement, the Regulations of Measurement

Kaynakça

• Aksoy, Lemi, Modern Türkiye’de Ölçü İnkılâbı, Türk İktisat Cemiyeti Konferanslar Serisi: 13, Güneş Matbaası, İstanbul 1941.
• Akşam, 21 Kânunusani 1934; Akşam, 25 Kânunuevvel 1932; Akşam, 28 Kânunuevvel 1933; Akşam, 29 Kânunuevvel 1933; Akşam, 29 Teşrinisani 1933; Akşam, 30 Kânunuevvel 1933; Akşam, 4 Teşrinisani 1933; Akşam, 6 Teşrinisani 1933; Akşam,10 Teşrinievvel 1933; Akşam,16 Kânunuevvel 1932.
• Cumhuriyet, 1 Kânunusani 1934; Cumhuriyet, 1 Şubat 1934; Cumhuriyet, 10 Kânunusani 1934; Cumhuriyet, 12 Kânunusani 1934; Cumhuriyet, 15 Kânunusani 1934; Cumhuriyet, 16 Kânunusani 1934; Cumhuriyet, 17 Kânunusani 1934; Cumhuriyet, 21 Kânunusani 1934; Cumhuriyet, 3 Kânunusani 1934; Cumhuriyet, 3 Kânunusani 1934; Cumhuriyet, 3 Şubat 1934; Cumhuriyet, 4 Kânunusani 1929; Cumhuriyet, 4 Kânunusani 1934; Cumhuriyet, 5 Kânunusani 1934.
• Çakar, Enver, vd., “Osmanlı Devleti’nde Kullanılan Ölçü ve Tartı Birimleri”, Kantarın Topuzu-Teraziler, Ağırlıklar, Ölçü Aletleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2016, s.69-78.
• Doğan, Aybüke Betül, Eski Türkçede Ölçü, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2014.
• Dönmez, Sevgi, “Hitit Dönemi’nde Değişim Araçları ve Ölçü Birimleri”, The Journal of Academic Social Science Studies, C 6, S 8, 2013, s.813-832.
• Duman, Halis, Ölçü Sistemleri ve Birimler - Element ve Atom - Enerji Şekilleri ve Birimleri - Uzay, Evren ve Yıldız Sistemleri, İstanbul 1993.
• Ekinci, İlhan, “Osmanlı Deniz Ticaretinde Ölçü Birimlerinin Batılılaşmasına Bir Örnek: Kile’den Tonilatoya, Moorsom Usulü’nün Uygulanması”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C 4, S 17, Bahar 2011, s.311-324.
• Eksen, Ziya, Antik Çağda Ağırlık ve Hacim Ölçü Araçları, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Arkeoloji Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Antalya 2010.
• El-Kürdi, M. Necmüddin, Şer’i Ölçü Birimleri ve Fıkhi Hükümleri, Çev. İbrahim Tüfekçi, Buruc Yayınları, İstanbul 1996.
• Er, Şükrü, “Eski Ölçülerimiz ve Metre Sistemi”, Standard, S 414, Haziran 1996, s.110-113.
• Erginöz, Gaye Şahinbaş, “Hititlerde Ağırlıklar ve Ölçüler”, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi, S 10, 2006, s.225-235.
• Erkal, Mehmet, “Ölçü”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 34. Cilt, s.28-31.
• Erten, Safiye Yılmaz, “Muhtasar Kavaid-i İlm-i Hisab Perspektifinden 19. Yüzyılda Osmanlı’da Eski ve Yeni Ölçü Birimleri”, Osmanlı Bilim ve Düşünce Tarihi Sempozyumu, 8-10 Mayıs 2014, Osmanlı Bilim ve Düşünce Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Ed. Mehmet Fatih Gökçek, Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, Ankara 2014, s.116-122.
• Galib Bey, Yeni Mikyaslara Dair Risale, Tatyos Matbaası, 1287.
• Günergun, Feza, “Eski Fransız ve Metre Osmanlı Ölçü ve Tartılarının Sistemlerindeki Eşdeğerleri: İlk Karşılaştırmalar ve Çevirme Cetvelleri”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları II, İstanbul 1998, s.23-48.
• Günergun, Feza, “Osmanlılar ve Metre Sistemi”, Osmanlı, VIII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s.655-663.
• Hinz, Walther, İslâm'da Ölçü Sistemleri, Çev. Acar Sevim, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1990.
• Hüseyin Tevfik, Yeni Ölçülerin Menâfî’ ve İstimaline Dair Risale-i Muhtasara, İstanbul 1299.
• İnalcık, Halil, “Osmanlı Metrolojisine Giriş”, Tercüme Eden: Eşref Bengi Özbilen, Türk Dünyası Araştırmaları, S 73, Ağustos 1991, s.21-49.
• Kallek, Cengiz, “Arşın”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 3. Cilt, s.411-413.
• Kanunname-i İhtisab-ı Bursa - Sultan II. Bayezid Tarafından Yürürlüğe Konulan Dünyanın Bugünkü Manada İlk Standardı, TSE, Ankara 1998.
• Kısaca Metroloji, EURAMET, 2008. Kısaca Metroloji, EURAMET, 2008.
• Koçaş, İlknur, “Geçmişten Günümüze Ölçü Birimleri ve Metroloji”, Bilim ve Teknik, S 503, Ekim 2009, s.28-33.
• Kürkman, Garo, Anadolu Ağırlık ve Ölçüleri, Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü, İstanbul 2003.
• Kürkman, Garo, Osmanlılarda Ölçü ve Tartılar, Metin ve Sergi Çalışmaları, Türk ve İslam Eserleri Müzesi, 14 Ekim - 14 Aralık 1991.
• Maralbek, Yermukhamet, vd., “Kaşgarlı Mahmut’un Divanu Lügati’t-Türk Adlı Eserinde Yer Alan Ölçü Birimleri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, S 88, 2018, s.187-199.
• Metroloji, TÜBİTAK Ulusal Metroloji Enstitüsü, 2013.
• Monnaies Et Principales Mesures Non Metriques Usitees Dans L’Empire Ottoman, Constantinople 1908.
• Özdemir, Recep, “Tarihte Tüketici Haklarına Yönelik Yapılan İlk Kanun: Kanunnâme-i İhtisab-ı Bursa”, Mecmua Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, S 4, Güz 2017, s.1-16.
• Özyetkin, A. Melek, “Tarihî Türk Dili Alanında Uzunluk/Mesafe Ölçümünde Kullanılan Birimler”, 38. ICANAS-Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi / Dil Bilimi, Dil Bilgisi ve Dil Eğitimi, Ankara, 10-15.09.2007, 38. ICANAS, Cilt 3, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, Ankara 2011, s.1413-1420.
• Reglement Et Tables Pour La Conversion Des Poids Et Mesures, Constantinople 1870.
• Robinson, Andrew, Ölçüler Kitabı, NTV Yayınları, 2009.
• Systeme Des Mesures, Poids Et Monnaies De L’Empire Ottoman Et Des Principaux Etats, Constantinople 1910.
• Taşkın, Ünal, “Osmanlı Devrinde Ortadoğu'da Kullanılan Ağırlık ve Hacim Ölçüsü Birimleri”, Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, C V, S 2, Temmuz 2007, s.63-79.
• Taşkın, Ünal, Osmanlı Devleti’nde Kullanılan Ölçü ve Tartı Birimleri, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 2005.
• Tekin, Oğuz, “Tarih Boyunca Terazi Ağırlıklarına Genel Bir Bakış”, Kantarın Topuzu-Teraziler, Ağırlıklar, Ölçü Aletleri, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2016, s.31-47.
• Tekin, Oğuz, “Yakın Doğu Uygarlıklarından Bizans'a Terazi ve Terazi Ağırlıkları”, Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler, S 42, 2016, s.1-11.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C 21, İçt. Senesi: 3, 39. İçtima, 11.1.1926.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C 21, İçt. Senesi: 3, 40. İçtima, 13.1.1926.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C 21, İçt. Senesi: 3, 41. İçtima, 14.1.1926.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: 2, C 21, İçt. Senesi: 3, 42. İçtima, 16.1.1926.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: 3, C 25, İçt. Senesi: 4, 25. İnikat, 2.2.1931.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: 3, C 26, İçt. Senesi: 4, 36. İnikat, 19.3.1931.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: 4, C 11, İçt. Senesi: 2, 18. İnikat, 31.12.1932.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30.18.1.2 / 27.26.15.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA), 30.18.1.2, / 39.65.12.