BOSNA-HERSEK’İN FOÇA KAZASI’NDAKİ SULTAN II. BÂYEZİD CAMİİ

Yıl 2022, , 661 - 684, 24.10.2022

Dr. Nazenin Saadet Güler

https://doi.org/10.32953/abad.1162043

Öz

Osmanlı Devleti, hüküm sürdüğü coğrafyalarda o bölgenin imar, inşa ve gelişimi için dinî, eğitsel, kültürel ve sosyal alanlarda birçok vakıf eser kurmuştur. Bunlardan günümüze ulaşanlar kuruldukları bölgelerde Osmanlı medeniyeti ve dönemin yönetim anlayışının izlerini taşıyan önemli eserlerdir. Bu eserlerden biri de II. Bâyezid’ın Foça’da inşa ettirdiği camidir. Bosna-Hersek’e bağlı bir şehir olan Foça 1465 yılında Osmanlı hâkimiyetine girmişti. İstanbul’u Dubrovnik’e bağlayan ticarî yol üzerinde bulunan Foça, tarıma elverişli bir iklime sahip olması yönüyle hem ticari hem de idari bakımdan önemli bir merkezdi. Bu stratejik konumuyla Osmanlı’nın önemli bir kenti olan Foça’da II. Bâyezid 1500 yılında bir cami inşa ettirmişti. Bosna’nın doğusunda bulunan cami 1992 yılında yıkılmış ancak daha sonra Türk İşbirliği ve Koordinasyon Ajansı Başkanlığı (TİKA) tarafından yeniden inşa ettirilmiştir. Osmanlı’nın bölgede inşa ettirdiği en eski vakıf eserleri arasında yer alan cami bu çalışmanın konusunu teşkil etmektedir. Çalışmada arşiv verileri ışığında caminin önemi ve fonksiyonel özellikleri incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Sultan II. Bâyezid, Bosna-Hersek, Foça, Vakıf, Cami.

Kaynakça

• Ali Emiri Tasnifi (AE. SOSM.III). 36/2575, Tarih: 29 Zilhicce 1168 (06 Ekim 1755).
• AE.SAMD.II 4/304, Tarih: 13 Cemazeyilevvel 1105 (10 Ocak 1694).
• AE.SMST.II. 6/564, Tarih: 29 Rabiulevvel 1114 (23 Ağustos 1702).
• AE.SMST. II. 18/1720, Tarih: 19 Şevval 1113 (19 Mart 1702).
• AE.SMST.II. 22/2192, Tarih: 29 Şevval 1113 (29 Mart 1702).
• AE.SMST.II. 22-2195,Tarih: 19 Rabiulevvel 1113 (24 Ağustos 1701).
• AE.SMST.II. 110/11969, Tarih: 09 Rabiulevvel 1115 (23 Temmuz 1703).
• AE.SMST.II. 110/11967, Tarih: 09 Rabiulevvel 1115 (23 Temmuz 1703).
• AE.SMST.II. 111-12021, Tarih: 09 Rabiulevvel 1115 (23 Temmuz 1703).
• AE.SAMD.III 160/15661, Tarih: 18 Rabiulevvel 1143 (1 Ekim 1730).
• AE.SMST. III. 167/13077, Tarih: 29 Zilhicce 1171 (03 Eylül 1758).
• AE. SMST.III. 96/7218, Tarih: 29 Zilhicce 1177 (29 Haziran 1764).
• AE. SAMD.III. 23/2225, Tarih: 07 Rabiulevvel 1135 (16 Aralık 1722).
• İbnülemin Tasnifi Evkâf (İE.EV). 26/3086, Tarih: 15 Rabiulahir 1108 (11 Kasım 1696).
• İE.EV. 29/3403, Tarih: 11.Zilhicce 1114 (28 Nisan 1703)
• İE.EV. 54/6013, Tarih: 20 Safer 1130 (23 Ocak 1718).
• İE.EV. 63/6822, Tarih: 29 Zilhicce 1117 (13 Nisan 1706).
• İE.EV. 72/7791, Tarih: 30 Ramazan 1137 (12 Haziran 1725).
• İE.EV. 72/7773,Tarih: 29 Zilhicce 1137 (08 Eylül 1725).
• İE.EV. 61/6708, Tarih: 19 Muharrem 1142 (14 Ağustos 1729).
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS. MA. e). 91/33, Tarih: 08 Safer 1162 (28 Ocak 1749).
• TS. MA. e. 91/35, Tarih: 12 Safer 1162 (01 Şubat 1749).
• TS. MA. e. 91/36, Tarih: 20 Safer 1162 (09 Şubat 1749).
• TS. MA. e. 91/44, Tarih: 15 Safer 1162 (04 Şubat 1749).
• TS. MA. e. 91/45, Tarih: 15 Safer 1162 (04 Şubat 1749).
• TS. MA. e. 91/48, Tarih: 18 Safer 1162 (07 Şubat 1749).
• TS. MA. e. 91/66 Tarih: 10 Zilhicce 1162 (21 Kasım 1749).
• Muallim Cevdet Tasnifi Evkâf (C. EV). 8/375, Tarih: 27 Muharrem 1216 (09 Haziran 1801).
• C. EV. 57/2813 Tarh: 10 Şevval 1215 (24 Şubat 1801).
• C. EV. 60/2955, Tarih: 15 Rabiulevvel 1122 (14 Mayıs 1710).
• C. EV. 162/8098. Tarih: 07 Zilhicce 1042 (15 Haziran 1633).
• C. EV. 195/9726, Tarih: 11 Cemazeyilahir 1171 (20 Şubat 1758).
• C. EV. 195/9733, Tarih: 16 Safer 1178 (15 Ağustos 1764).
• C. EV. 248/12354, Tarih: 29 Muharrem 1142 (24 Ağustos 1729).
• C. EV. 593/29939, Tarih: 29 Zilhicce 1207 (07 Ağustos 1793).
• Maliyeden Müdevver Defterleri, (MAD.d). 4355, s. 398, Tarih: 11 Şevval 1130 (07 Eylül 1718).
• Hatt-ı Hümayun (HAT). 1630/24, Tarih: 29 Zilhicce 1255 (04 Mart 1840).
• Evkâf Berat (EV.BRT). 28/4, Tarih: 09 Cemazeyilevvel 1251 (2 Eylül 1835).
• ADIYEKE Nuri, “Bir Siyasi-İdari Kurum Olarak Osmanlı’da Cami”, Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi, Sayı 30, (2010), s. 5-14.
• AKIN Ahmet, “Tarihi Süreç İçinde Cami Ve Fonksiyonları Üzerine Bir Deneme”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 15, Sayı. 29, (2016), s. 179-211.
• AKKUŞ Mehmet- İslamoğlu, Abdülmecit, “Arşiv Belgeleri Işığında Balıkesirli Şeyh Lütfullah Câmii ve Zâviyesi”, Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, Cilt 22, Sayı 2, (Aralık 2018), s. 885-908.
• AYVERDİ Ekrem Hakkı, Avrupa’da Osmanlı Mimârî Eserleri, II-III. Cilt, 3. Kitap, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul.
• BAKTIR Mustafa, “Hutbe”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 18. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, s. 425-428.
• BALTACI Cahid, “İslâm Medeniyetinde Câmi”, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 3, İstanbul 1985, s. 225-241.
• BARKAN Ömer Lütfi- Ayverdi, Ekrem Hakkı, İstanbul Vakıfları Tahrîr Defteri 953 (1546), Tarîhli, Bahâ Matbaası, İstanbul 1970.
• BARKAN Ömer Lütfi, “Şehirlerin Teşekkül Ve İnkişafı Tarihi Bakımından: Osmanlı İmparatorluğunda İmâret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Âit Araştırmalar”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası Cilt 23, Sayı 1-2, (2015), s. 239-296.
• BERKİ Ali Himmet, Vakfa Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye Ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah Ve Tâbirler, Vakıflar Genel Müdürlüğü Neşriyatı, Ankara 1966.
• BEYDİLLİ Kemal, “İmam”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 22. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2000, s. 181-186.
• CAN Yılmaz Can, “Minberin Cami Mimarisine Katılımı” Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, Cilt VIII, Sayı 3, (2008), s. 9-30.
• CEZAR Mustafa Cezar, “Osmanlı Klasik Dönem İmar Sistemi”, IX. Türk Tarih Kongresi, Cilt III. (21-25 Eylül 1981), Cilt III. s. 1391-1414.
• CİRİT Hasan, “Vaaz”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 42, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2012, s. 404-407.
• ÇALIŞ Halit Çalış “Rakabe”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 34, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2007, s. 427-428.
• DOĞAN Recai, “Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yaygın Din Eğitimi Açısından Hutbeler”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Cilt 39, Sayı 1, (1999), s. 491- 533.
• EYİCE Semavi, “Beyazıt II Camii ve Külliyesi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992, s. 40-42.
• EYİCE Semavi, “Beyazıt II Camii ve Külliyesi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992, s. 42-45.
• EYİCE Semavi, “Beyazıt II Camii ve Külliyesi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992, s. 45-49.
• GÜLER Nazenin Saadet, Kuruluşundan Günümüze İstanbul II. Bâyezid Külliyesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Ankara 2021.
• HIZLI Mefail, “Osmanlı Vakıf Sisteminde “Rakabe”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 6, (1994) s. 53-70.
• İNALCIK Halil, “Ekonomik Zihniyet”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, çeviri: Halil Berktay, Eren Yayıncılık, İstanbul 2000, s. 81-91.
• İNALCIK Halil-Arı, Bülent “Türk-İslam-Osmanlı Şehirciliği ve Halil İnalcık’ın Çalışmaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 3, Sayı 6, (2005), s. 27-56.
• İPŞİRLİ Mehmet, “Duâgû”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 9. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları İstanbul 1994, s. 541-542.
• KALAJDZİC Mirsad, Bosna’da Osmanlı Dönemi Selâtin Camileri, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlâhiyat Anabilim Dalı İslâm Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, İstanbul 2006.
• KARAMAN Fikret, “Osmanlı Devletinin Balkanlardaki Mirası”, İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9 (2), (Aralık 2018), s. 21-47.
• KARAMAN Hayreddin, “Cuma”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 8, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1993, s. 85-89.
• KÜÇÜKAŞÇI Mustafa Sabri, “İmam”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 22. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2000, s. 178-181.
• KÜÇÜKAŞÇI Mustafa Sabri, “Müezzin”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 31, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2020, s. 491- 496.
• MOCANIN Nenad, “Foça”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 13, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1996, s. 166-167.
• ÖNKAL Ahmet, “İrşad Vasıtası Olarak Hutbe”, I. Din Şûra Tebliğ Ve Müzakereleri (1-5 Kasım1993), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1995, s. 145-153.
• ÖZBEK Yıldıray, “İdeolojinin İnşası: 15-16. Yüzyılda Osmanlı Selatin Camileri”, Belleten Cilt LXXII, Sayı 264, (Ağustos 2008), s. 535-566.
• ÖZER Mustafa, “Balkanlar’da Osmanlı Kenti ve Mimarlık Mirası “, Restorasyon Yıllığı Dergisi, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları Sayı 13, (2016), s.120-133.
• PAKALIN Mehmed Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri Ve Terimleri Sözlüğü Cilt I-II-III. İstanbul 2004.
• SEZİKLİ Ubeydullah, “Temcîd”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 40. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2011, s. 410-411.
• ŞENTÜRK M. Hüdai, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Devrinde Rumeli’de Uyguladığı İskân Ve Neticeleri”, Belleten, Cilt 57, Sayı 218, (1993), s. 89-112.
• TANSEL Selâhattin, Sultan II. Bâyezit’in Siyasî Hayatı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2017.
• YEDİYILDIZ Bahaeddin, “Vakıf Istılahları Lügatçesi”, Vakıflar Dergisi, Sayı 17, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1983, s. 55-60.
• YILMAZ Kamil, “Hayatın Merkezinde Fonksiyonel Cami”, Cami ve Hayat, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları: 1672, Ankara 2019, s. 21-26.
• YİNANÇ Refet, “Son Tahrirlere Göre Osmanlı Döneminde Bosna-Hersek Şehirleri Ve Nüfusları”, X. Vakıf Haftası Kitabı, Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları Ankara 1993, s. 255-262.
• YÜKSEL İ. Aydın, Osmanlı Mimârîsinde II. Bâyezid Yavuz Selim Devri (886-926/1481-1520), Cilt V, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1983.
• www. vgm.gov.tr/kurumsal/tarihçe/vakif-deyimleri-ve-terimleri-sozlugu#dic3, (Erişim Tarihi: 04 Temmuz 2022).
• www.lugatım.com/s/MUARRİF, (Erişim: 06Temmuz 2022).
• www.lugatım.com/s/TEMCİT-TEMCİD (Erişim: 06 Temmuz 2022).