XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı’da Nüfus ve Beşerî Sermaye: Selanik Örneği

Yıl 2023, , 417 - 429, 24.10.2023

Kazım Baycar , Ömer Faruk Mete

https://doi.org/10.32953/abad.1350864

Öz

Tarihsel bağlamda nüfus çalışmaları akademi dünyasında gün geçtikçe daha fazla ilgi görmeye başlayan bir alan haline gelmiştir. Bu çalışma tarihsel demografi kapsamında on dokuzuncu yüzyılın ilk yarısında Osmanlı İmparatorluğu’nun en gözde vilayetlerinden biri olan Selanik’in demografik yapısını incelemeyi amaçlamaktadır. Selanik bu dönemde ticaretin hakim olduğu bir liman kenti olduğu kadar, farklı dinî ve etnik aidiyetlere mensup insanların da bir arada yaşadığı bir kent olması yönüyle pek çok çeşitliliği içinde barındırmaktaydı. Kentin bu özelliği çalışmamızın konusunu oluşturmasında etken olmuştur. Makalemizin veri kaynakları Selanik kentinde yaşayan insanların sayısı, yaşları ve fiziksel özellikleri kadar bu değişkenlerden hareketle türeteceğimiz beşerî sermaye verileri oluşturmaktadır. Söz konusu veriler Tanzimat'ın başından itibaren imparatorluğun birçok bölgesinde tutulan nüfus kayıtlarından biri olan 1841 tarihli Müslim ve gayrimüslim nüfus defterlerinden elde edilmiştir. İçerik itibarıyla son derece zengin niteliğe sahip bu defterler Selanik’te her bir erkek hane reisinin ismi, şöhreti, fiziksel özellikleri, yaşları, meslekleri, erkek çocuk sayısı ve engellilik durumları gibi bilgiler sunmaktadır. Oluşturduğumuz veri kümesinden hareketle Selanik nüfusunun temel özellikleri farklı toplumsal bileşenler arasında mukayeseli bir biçimde değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Selanik, Nüfus Defterleri, Osmanlı Tarihi, Beşerî Sermaye, 19. Yüzyıl

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK SODEP

Proje Numarası

222K027

Teşekkür

Bu çalışma TÜBİTAK tarafından 222K027 kodlu ARDEP 1001 projesi kapsamında desteklenmektedir.

Population and Human Capital in the Ottoman Empire: A Case Study on Salonica

Öz

Population studies within the framework of history has become one of the important disciplines that attract the attention of world academia. This study aims to sketch out the demographic structure of Salonica, one of the most distinguished provinces of the time in the Ottoman Empire, in the first half of nineteenth the century and analyse it in a historical demographic context. Salonica was chosen as a field study in this research as it was not only the port city where navigation commerce took place but also as it was the region that host people from different religious and ethnic affiliations. Apart from the number of people and their ages in Salonica, the other derivative variables such as human capital indicators would constitute the database of our study. This data was extracted from the “1841 Muslim and Christian Population Register of Salonica” which was one of the censuses, that was held in many provinces of the Ottoman Empire during the early years of “Tanzimat Period”. The content of the register is highly rich including the names of the fathers in the household, their reputation, physical characteristics, ages, occupations, number of sons, information about disabled, etc. Relying on the dataset we constructed, we are going to analyse the population structure of the city in comparison between different components of the society.

Anahtar Kelimeler

Salonica, Population Registers, Ottoman History, Human Capital, 19th Century., quantitative literacy

Proje Numarası

222K027

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları (BOA) BOA, NFS.d, 5015, 5037, 4974.
• Araştırma-İnceleme Eserler A’HEARN, Brian, BATEN, Jörg ve CRAYEN, Dorothee, “Quantifying Quantitative Literacy: Age Heaping and the History of Human Capital”, The Journal of Economic History 69, S. 3, 783-808, 2009.
• ANASTASSIADOU, Meropi, Selanik, 1830-1912, çev. Işık Ergüden, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2001.
• AYDIN, H. Veli, “1821 Yunan İsyanı Sırasında Selanik Sancağı ve İsyana Karşı Alınan Önlemler”, Tarih İncelemeleri Dergisi 33, S. 2, 303-34, 2018.
• BARKAN, Ömer Lütfi, “Türkiye’de İmparatorluk Devirlerinin Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri II”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 2, 214-47, 1940.
• BAYRAM, Selahattin, Osmanlı Döneminde Selanik Limanı 1869-1912, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2017.
• BAYCAR, K. ÇIRPICI, Y. A. ve ERDOĞAN, S., “On Dokuzuncu Yüzyıl Başı Anadolu’da Sayısal Okur-Yazarlık Düzeyleri: Ekonometrik Bir Analiz”, JOEEP: Journal of Emerging Economies and Policy 8, S. 1, 349-59, 2023.
• BAYCAR, Kazım, METE, Ömer Faruk, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Selanik’in Toplumsal ve Demografik Yapısı, 1. Uluslararası İzmir Sosyal ve Beşerî Bilimler Kongresi. Ed. Timilehin Obuliyi, Magruba Matkulieva, Babayeva Fazıl, 214-218. İzmir, BZT Akademi, 2023.
• CRAYEN Dorothee, BATEN Joerg, “Global Trends in Numeracy 1820–1949 and Its Implications for Long-term Growth”, Explorations in Economic History, C. 47, S. 1, s. 82-99, 2010.
• ÇELİK, Fatih, Eyalet-i Selanik Drama Nüfus Defterleri 1841: Ehl-i İslam ve Kıptîyân-ı İslam, Ceren Yayınevi, 2023. DELİLBAŞI, Melek, “Selânik ve Yanya’da Osmanlı Egemenliğinin Kurulması”, BELLETEN 51, S. 199, 75-101, 1987.
• DIMITRIADIS, Vasilis, Bir Evin Hikâyesi, çev. Gülsün Aksoy Aivali, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 2016.
• DOĞANAY, Pınar, “Osmanlı Şehri’nin Mekânsal Açıdan Gelişimine Etki Eden Unsurlardan Biri Olarak ‘Limanlar’ Rodoscuk Limanı Örneği”, Osmanlı’da Toplum Şehir ve Ticaret, ed. Erkan Işıktaş ve Muhammet Nuri Tunç, Ankara, Sonçağ Akademi, 2021.
• DOĞANAY, Pınar, “1831 Tarihli Nüfus Sayımı Verileri Üzerinden Samakov Kazasının Demografik ve İktisadî Yapısının İncelenmesi”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 74, 113-31, 2022.
• GOUNARIS, B. C., Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri, (1800-1914), ed. Çağlar Keyder, İstanbul, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 1994.
• HAMALOĞLU, İbrahim, “XIX. Yüzyılda Batılı Seyyahlara Göre Selanik Şehrine Dair İlk İzlenimler”, Tarih ve Günce, S. 9 277-310, 2021.
• KARACAKAYA, Recep, YÜCEDAĞ, İsmail ve YILMAZ, Nâzım, Safranbolu 1831 Nüfus Kayıtları, T.C. Safranbolu Belediye Başkanlığı, 2015.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Matbaası, 1995.
• KARPAT, Kemal H., Osmanlı Nüfusu: 1830-1914, çev. Bahar Tırnakçı, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2003.
• KEYDER, Çağlar, ÖZVEREN, Eyüp ve QUATAERT, Donald, ed., Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri (1800-1914), İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994.
• KIEL, Machiel, “Selanik”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 36, TDV İslam Araştırmaları Merkezi, 2009.
• KOLÇAK, Özgür, “Selanik Yünlü Dokumacılığının Tarihsel Gelişimi (1500-1620): Yeni Bulgular Işığında Genel Bir Değerlendirme”, Osmanlı Araştırmaları 31, S. 31, 93-126, 2008.
• LOWRY, H. W., Defterology Revisited: Studies on 15th and 16th Century Ottoman Society, İstanbul: The Isis Press, 2010.
• MAZOWER, Mark, Selanik: Hayaletler Şehri: Hristiyanlar, Müslümanlar ve Yahudiler (1430-1950), çev. Gül Çağalı Güven, 1. Baskı, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, 2007.
• ÖZEKMEKÇİ, Mustafa Mesut, “Ceride Odası 1830-1850”, Tarih ve Gelecek Dergisi 6, S. 3, 1012-1024, 2020.
• ÖZEKMEKÇİ, Mustafa Mesut, “Bazı Osmanlı Nüfus Defterlerinde Mim (م) ve Çeşitli Harfler ile Özel İşaretlerin Kullanımına Dair”, History Studies, 12, S. 6, 3057-3072, 2020.
• ÖZEL, Oktay, “Avarız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, ed. Halil İnalcık ve Şevket Pamuk, Ankara, DİE, 2000.