TÜRKİYE’DE ASKER- SİVİL İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA 12 MART MUHTIRASI VE PARTİLER ÜSTÜ HÜKÜMET MODELİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2019, Cilt: 2 Sayı: 3, 69 - 110, 24.05.2019

MURAT Karataş

https://doi.org/10.32953/abad.550244

Cited By: 5

Öz

Bu
makalede, Türkiye’de Asker- Sivil ilişkileri bağlamında 12 Mart 1971 Muhtırası
ve partiler üstü hükümet modeli konu edilmiştir. Demokratik rejimde bir siyasi
aktör olarak yeri bulunmayan askerler, 27 Mayıs 1960 darbesi ile Türkiye’nin
reel siyasetinde başrol oyuncusu durumuna gelmiş ve dönem boyunca bu konumu
sürdürme çabası içerisinde olmuşlardır. 12 Mart’a giden süreçte 27 Mayıs’ın
doğurduğu uygulama sorunları ve Başbakan Süleyman Demirel’in 1965-1971
döneminde uyguladığı iç-dış politikalar ülkede siyasi, sosyal ve ekonomik
buhran ortamı oluşturmuştur. Sonuçta bu durumdan çıkılmasını isteyen askerler
kendi istedikleri isimleri ülke yönetimine getirmek ve kendi reformlarını
millete dayatmak amacıyla 12 Mart 1971 tarihinde Başbakan Demirel’e muhtıra
vermişlerdir. 12 Mart’ta askerler 27 Mayıs’tan farklı olarak TBMM ve siyasi
partileri kapatmamış siyasilere karşı yargılama ve hapis gibi eylemlere
girişmemişlerdir. Buna rağmen askerler bu dönemde ülkedeki buhranın sebebi
olarak 1961 Anayasası’nı ve siyasi partileri göstermişlerdir. Yaklaşık otuz ay
sürecek “Ara Rejim” döneminde askerlerin uygun gördükleri
isimlerden oluşan partiler üstü hükümetler ülkenin ihtiyaç duyduğu
reformları yapmaya çalışmıştır. Ancak büyük umut bağlanan dört partiler üstü
hükümetin farklı sebeplerle başarısızlığı ülkedeki siyasi, sosyal ve ekonomik
buhranın derinleşmesine buna bağlı olarak da 12 Eylül 1980’de askerlerin sivil
siyasete yeniden müdahalesine sebep olmuştur.

Anahtar Kelimeler

12 Mart Muhtırası, Süleyman Demirel, Asker-Sivil İlişkileri, Partiler Üstü Hükümet

Kaynakça

• KİTAPLAR
• AHMAD, Feroz, Bir Kimlik Peşinde Türkiye, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2010.--------------------, Demokrasi Sürecinde Türkiye (1945-1980), Hil Yay., İstanbul, 2010.AKYAZ, Doğan, Askeri Müdahalelerin Orduya Etkisi, İletişim Yay., İstanbul, 2006.ALTUĞ, Kurtul, 12 Mart ve Nihat Erim Olayı, Yedigün Yayınları, Ankara, 1973.--------------------, 27 Mayıs’tan 12 Mart’a, Koza Yayınları, İstanbul, 1976.ARCAYÜREK, Cüneyt, Çankaya: Gelenler Gidenler, Detay Yayıncılık, İstanbul, 2007.-----------------------------, Çankaya’ya Giden Yol (1971-1973), Bilgi Yay., Ankara, 1985.
• ----------------------------, Demirel Dönemi 12 Mart Darbesi (1965-1971), Bilgi Yayınevi, Ankara, 1985.-----------------------------, Derin Devlet (1950-2007), Detay Yayıncılık, İstanbul, 2007.ATA, Kelime, Türkiye Birlik Partisi (1966-1980), Kelime Yayınevi, Ankara, 2007.ATILGAN, Gökhan, Kemalizm İle Marksizm Arasında Geleneksel Aydınlar Yön-Devrim Hareketi, Yordam Kitap, İstanbul, 2018.
• AVCI, Sabit Osman, Dinlediklerim, Öğrendiklerim, Söylediklerim ve Yaptıklarım, Nurol Matbaacılık, Ankara, 2005.AYDIN, Suavi ve Yüksel Taşkın, 1960’tan Günümüze Türkiye Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014.BATUR, Muhsin, Anılar ve Görüşler (Üç Dönemin Perde Arkası), Milliyet Yayınları, İstanbul, 1985.BELLİ, Mihri, İnsanlar Tanıdım: Mihri Belli’nin Anıları, Doğan Kitap, İstanbul, 2002.BİLGİÇ, Tuğba Ünlü, “İç ve Dış Politikada Çeşitlilik: 1965-1971”, İç ve Dış Gelişmelerle Türkiye’nin Demokrasi Tarihi (1946-2012), (Ed. Tuğba Ünlü Bilgiç), Ufuk Yayınları, İstanbul, 2014.
• BİRAND, M. Ali, C. Dündar, B. Çaplı, 12 Mart: İhtilalin Pençesinde Demokrasi, İmge Kitabevi, Ankara, 2008.
• BOZBEYLİ, Ferruh, Yalnız Demokrat, (Haz. İhsan Dağı), Timaş Yay., İstanbul, 2009.BOZKIR, Gürcan, “Cumhuriyetçi Güven Partisi”, İttihat ve Terakki’den Günümüze Siyasal Partiler, (Ed.
• Turgay Uzun), Orion Kitabevi, Ankara, 2010.BULUT, Sedef, Muhtıra Sonrası Demokratikleşme Hareketlerine Örnek Model Olarak 1973 Genel Seçimleri, Berikan Yayınevi, Ankara, 2010.
• CEM, İsmail, Tarih Açısından 12 Mart Nedenleri Yapısı Sonuçları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2009.CEMAL, Hasan, Kimse Kızmasın Kendimi Yazdım, Doğan Kitap, İstanbul, 1999.CILIZOĞLU Tanju, Çağlayangil’in Anıları, Bilgi Yayınevi, Ankara, 2007.-------------------------, Kamil Kırıkoğlu İnönü ve Ecevit’i Anlatıyor, Tarihçi Kitabevi, İstanbul, 2017.
• CİNİSLİ, Rasim, Bir Devrin Hafızası, Doğan Kitap, İstanbul, 2017.CİZRE, Ümit, AP-Ordu İlişkileri, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993.COŞKUN, Süleyman, Türkiye’de Politika (1920-1995), Cem Yayınevi, İstanbul, 1995.ÇAVDAR, Tevfik, Türkiye’nin Demokrasi Tarihi 1950’den Günümüze, İmge Kitabevi, Ankara, 2013. ÇAYLAK, Adem, Osman Bölükbaşı ve Siyasal Hayatı, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2010. ÇİÇEK, Atıl Cem, Türk Siyasal Yaşamında Yön Dergisi (1961-1967), Tezkire Yay., İstanbul, 2016.
• DEMİR, Yeşim, Albay Talat Aydemir’in Darbe Girişimleri, Andaç Yay, Ankara, 2017.DEMİREL, Tanel, Adalet Partisi İdeolojisi ve Politika, İletişim Yay., İstanbul, 2004.
• DEMİREL, Hüseyin, 12 Mart’ın İçyüzü, Yeni Asya Yayınları, İstanbul, 1977.DURSUN, Davut, Türkiye’nin Siyasal Hayatı, Beta Yayınları, İstanbul, 2018.ERHAN, Çağrı, “ABD ve NATO’yla ilişkiler”, Türk Dış Politikası (1919-1980), (Ed. Baskın Oran), İstanbul, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002.ERİM, Nihat, Günlükler, Cilt: 2, (Haz. Ahmet Demirel), Yapı Kredi Yay, İstanbul, 2005.ERKANLI, Orhan, Anılar Sorunlar Sorumlular, Baha Matbaası, İstanbul, 1973.ERİŞ, Metin, Osmanlı’dan Günümüze Demokratikleşme Sürecinde Türk Siyasi Hayatı ve Kemalizm, Bilgeoğuz Yayınları, İstanbul, 2012.EROĞUL, Cem, “Çok Partili Düzenin Kuruluşu: 1945-1971”, Geçiş Sürecinde Türkiye, (Der. Ertuğrul Ahmet Tonak), Belge Yayınları, İstanbul, 1992.
• FEDAYİ, Cemal, “Türkiye’nin Siyasal ve Sosyal Kaos Dönemi (1971-1980)”, Osmanlı’dan İkibinli Yıllara Türkiye’nin Politik Tarihi, (Ed. Adem Çaylak vd.), Savaş Yayınevi, Ankara, 2012.
• GENÇ, Süleyman, 12 Mart’a Nasıl Gelindi… Bir Devrin Perde Arkası (1960-1971), İleri Yayınları, Ankara, 1971.GEVGİLİ, ALİ, Türkiye’de 1971 Rejimi, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1973.-------------------, Yükseliş ve Düşüş, Altın Kitaplar, İstanbul, 1981.GÜLEÇYÜZ, Kazım, Süleyman Demirel, İslam Demokrasi Laiklik, Yeni Asya Neşriyat, İstanbul, 2015.
• GÜRKAN, Celil, 12 Mart’a Beş Kala, Tekin Yayınevi, İstanbul, 1986.HALE, William, 1789’dan Günümüze Türkiye’de Ordu ve Siyaset, Hil Yayınları, İstanbul, 1996.HEPER, Metin, İsmet İnönü, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999.HRISTİDİS, Şengül Kılıç ve Ersel Ergüz, İsmail Hakkı Birler’in Anılarında CHP’li Yıllar (1946-1992), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010.ILICAK, Nazlı, 12 Mart Cuntaları, Yeni Asya Yayınları, İstanbul, 1999.İNÖNÜ, İsmet, Defterler (1919-1973), Cilt: 2, (Haz. Ahmet Demirel), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2008.KABACALI, Alpay, Türkiye’de Gençlik Hareketleri, Altın Kitaplar, İstanbul, 1992.
• KARADENİZ, Harun, Olaylı Yıllar ve Gençlik, Literatür Yay., İstanbul, 2015.KARPAT, Kemal, Kısa Türkiye Tarihi (1800-2012), Timaş Yayınları, İstanbul, 2012.-----------------------, Türk Siyasi Tarihi, Timaş Yayınları, İstanbul, 2012.KAYALI, Kurtuluş, Ordu ve Siyaset (27 Mayıs-12 Mart), İletişim Yay. İstanbul, 1994.KAYNAK, Mahir, Darbeli Demokrasi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006.KİLİ, Suna, 1960-1971 Döneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Gelişmeler, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1976.KİRİŞÇİOĞLU, Nusret, 12 Mart, Baha Matbaası, İstanbul, 1973.KOÇAŞ, Sadi, 12 Mart Anıları, Cem-May Dağıtım, İstanbul, 1978.KONGAR, Emre, 2000’li Yıllarda Türkiye’nin Toplumsal Yapısı, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2000. LANDAU, Jacob M., Türkiye’de Aşırı Akımlar 1960 Sonrası Sosyal ve Siyasal Çekişmeler, Turhan Kitabevi, Ankara, 1978.
• ÖZBUDUN, Ergun, Çağdaş Türk Politikası: Demokratik Pekişmenin Önündeki Engeller, Doğan Kitap, İstanbul, 2007.ÖZDAĞ, Ümit, Atatürk İnönü Dönemlerinde Türk Silahlı Kuvvetleri, Kripto Yayınları, Ankara, 2017. ÖZDEMİR, Hikmet, “Siyasal Tarih (1960-1980), Çağdaş Türkiye (1908-1980), (Yay. Yön. Sina Akşin), Cem Yayınevi, İstanbul, 1989.-------------------------, Kalkınmada Bir Strateji Arayışı Yön Hareketi, Bilgi Yayınevi, Ankara, 1986.SOYSAL, Mümtaz, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1997.SOYSÜREN Ali Haydar, 12 Mart Döneminde Nihat Erim Hükümetleri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2014.SUNAY, Cengiz, Türk Siyasetinde Sivil Asker İlişkileri, Orion Kitabevi, Ankara, 2010.TANÖR, Bülent, İki Anayasa (1961-1982), Beta Yayınları, İstanbul, 1991.TEKİL, Füruzan, Türk Demokrasisi İçinde Süleyman Demirel, Göktürk Yayınları, İstanbul, 1978.TEZİÇ, Erdoğan, 100 Soruda Siyasi Partiler, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1976.TOKATLI, Orhan, Kaybolan Yılar (1961-1973), Doğan Kitap, İstanbul, 2000.TOKER, Metin, İsmet Paşa’nın Son Yılları (1965-1973), Bilgi Yayınevi, Ankara, 1993.TUNCER, Erol, Osmanlı’dan Günümüze Seçimler (1877-1999), Tesav Yayınları, Ankara, 2002.
• TURGUT, Hulusi, Demirel’in Dünyası, Cilt: 1, ABC Yayınları, İstanbul, 1992.ÜNSAL, Artun, Umuttan Yalnızlığa Türkiye İşçi Partisi (1961-1971), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2002,
• ÜSKÜL, Zafer, Siyaset ve Asker Cumhuriyet Döneminde Sıkıyönetim Uygulamaları, İmge Yayınevi, Ankara, 1997.YALANSIZ, Nedim, Türkiye’de Koalisyon Hükümetleri (1961-2002), Büke Kitapları, İstanbul, 2006.YETKİN, Çetin, Türkiye’de Askerî Darbeler ve Amerika, Ümit Yay., Ankara, 1995.ZÜRCHER, E. Jan, Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014.
• MAKALELER
• AKINCI, Abduvahap, “Türkiye’nin Darbe Geleneği: 1960-1971 Müdahaleleri”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 9 (1) Nisan 2014.
• BAŞARAN, Doğan, “12 Mart Askeri Muhtırası ve Türk Demokrasisi”, Demokrasi Sempozyumu E-Kitap, Divan Kitap, Ankara, 2017.BAYDUR, Mithat, “Üniformalı Demokrasi”, Yeni Türkiye, Yıl: 3, Sayı: 17, Eylül 1997.COŞKUN, Yasin, “12 Mart 1971 Muhtırasının İngiliz Arşiv Belgelerindeki Yansıması”, Tarih Okulu Dergisi, Yıl: 9, Sayı: 28, Aralık 2016.
• ERTEM, Barış, “12 Mart 1971 Askeri Müdahalesi Sonrası Ara Rejim ve Türk Siyasetine Etkileri (1971-1974), Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi, Cilt: 8, Sayı: 14, Nisan 2018. LAÇİNER, Ömer, “12 Mart Üzerine”, Birikim, Sayı: 8, Ekim 1975.ÖNAL, Tekin, “12 Mart Muhtırası: Vesayetin Pekişmesi ve Ara Rejim Süreci (12 Mart 1971- 14 Ekim 1973),Hıstory Studies, Volume: 8, İssue: 1, Mart 2016.ÖZ, Hilal Karavar, “Dönemin Ulusal Türk Basınının 12 Mart Muhtırasına Bakışı”, Hıstory Studies, Sayı: 10/6, September 2018.YILDIRIM, Zafer, “Türk Siyasi Hayatında 12 Mart Muhtırası ve Sonuçları”, Türkiye Günlüğü, Sayı: 97, Bahar 2009.
• SÜRELİ YAYINLAR
• GazetelerCUMHURİYETDEVRİM
• MİLLİYETTERCÜMANDergilerDevrim