ANADOLU TÜRKMENLERİNİN SOSYO-KÜLTÜREL VE İKTİSADİ YAPILARININ DİNİ HAYATLARINA ETKİSİ (X-XIII. YÜZYIL)

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 2, 1 - 20, 31.12.2022

Fatma Erten

Öz

1071’den itibaren iki büyük göç dalgası ile Anadolu'ya girmiş ve kısa süre içerisinde Anadolu’yu Türk yurdu haline getirmiş olan Türkmenler, Orta Asya’dan Anadolu coğrafyasına belli bir kültür birikimi ile gelmişlerdir. Anadolu'ya gelen Türkmenler, ister yerleşik kültürle tanışmış olarak gelsin, isterse yarı-göçebe yaşam tarzıyla gelmiş olsun, hepsi kendilerine özgü önemli bir kültür birikimini de beraberinde getirmiştir. Anadolu'ya gelip kısa süre içerisinde şehir hayatına uyum sağlayıp şehirlere yerleşen Türkmenler yeni bir kültür çevresi meydana getirirken, yarı-göçebe yaşam tarzını devam ettirmeyi tercih eden Türkmenler ise daha çok var olan geleneklerinin izlerini taşımışlardır.
Türkmenler, Anadolu'da daha çok kırsal ve uç bölgelere yerleşmişler ve şehirlerde yaşayan Türklerden farklı olarak kendilerine özgü bir yaşam tarzı geliştirmişlerdir. Zira, şehir kültüründen ve dolayısıyla şehirlerdeki medrese kültüründen uzak kalan Türkmenlerin sosyo- kültürel ve iktisadi hayatı gibi dini hayat ve geleneğe bakışı da şehirlerdeki Türklerden farklılık arz etmiştir. Çalışmada, Anadolu’ya büyük çoğunluğu Müslüman olarak gelmiş fakat İslamiyet’i sathi olarak benimsemiş olan Türkmenlerin sosyo-kültürel ve iktisadi hayatlarında eski Orta Asya gelenek ve ananelerinin etkisinin devam ettiği anlayışından yola çıkılarak, bu durumun Türkmenlerin dini hayatına nasıl tesir ettiği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Anadolu'ya gelen Türkmenlerin bir kısmı kısa süre içerisinde yerleşik hayata adapte olup şehirlere yerleşirken; eski geleneklerini devam ettirmeyi tercih eden göçebeler kırsal alanlarda yerleşimi tercih etmişlerdir. Dolayısıyla yarı-göçebe bir hayat sürdüren, zamanının büyük kısmını sürülerin peşinde kırlarda bayırlarda geçiren, medreselerden ve dini eğitimden mahrum kalmış olan Türkmenlerin İslamiyet’i gereği gibi öğrenme ve yaşama imkânı bulamadığı sonucuna ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Selçukluları, Türkmenler, Sosyo-Kültürel Hayat, İktisadi Hayat, Din

Kaynakça

• AKDAĞ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2010. ANDREWS, Peter Alford, Anadolu’nun Göçebe Çadırları, (çev. Mügül Andrews), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Antropoloji ve Etnoloji Dergisi, 4 (1986), 1-32. BARTHOLD, V.V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, (haz. Hakkı Dursun Yıldız), TTK Yay., Ankara, 1990. BAYKARA, Tuncer, Türkiye’nin Sosyal ve İktisadî Tarihi: XI.-XIV. Yüzyıllar, Türkiye Diyanet Vakfı Yay., Ankara, 2000. BAYRAM, Mikail, Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar, Kömen Yayınları, Konya, 2003. CAHEN, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, E Yay., İstanbul, 1979. GÜNDÜZ, Tufan, Bozkırın Efendileri, Yeditepe Yay., İstanbul, 2009. GÜNDÜZ, Tufan, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri, Yeditepe Yay., İstanbul 2010. GÜZEL, Abdurrahman, Hacı Bektaş Veli ve Makâlât, Akçağ yayınları, Ankara, 2002. HACI BEKTAŞ-I VELİ (669/ 1271): Makâlât, incelemeler kısmıyla nşr. Esad Coşan, (sad. Hüseyin Özbay), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1990. İBN BATTÛTA TANCİ, İbn Battûta Seyahatnamesi, C. I, II, çev. A.Sait Aykut, Yapı Kredi Yay., İstanbul. JOHANSEN, Ulla, Türklerde Çadır Kültü: Alacık, (çev. Fikret Elpe), Türk Dünyası Araştırmaları, 1/2 (1979), 29-44. JOHANSEN, Ulla, Güney Anadolu’nun Göçebe Çadırları, (çev. Fikret Elpe), Türk Dünyası Araştırmaları, 1/3 (1979), 47-55.
• KARA, Seyfullah, Selçuklular’ın Dini Serüveni, Şema Yayınları, 2006.
• KARAÇOBAN, Ethem, “Anadolu’da Dinî İnanç ve Yaşayışta Görülen Bazı Eski Tesirler Üzerine Değerlendirme”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (OMUIFD), Haziran 2021, 50:429-467.
• KHONİATES, Niketas, Historia, (çev. Fikret Işıltan), TTK Yay., Ankara, 1995.
• KÖPRÜLÜ, Fuad, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu, TTK Basımevi, Ankara, 1991.
• KÖPRÜLÜ, Fuad, Türkiye Tarihi (Anadolu İstilasına Kadar Türkler), Akçağ Yayınları, Ankara, 2005.
• KÖPRÜLÜ, Fuad, Anadolu’da İslamiyet, İnsan Yay., İstanbul, 1996.
• LEWİS, Bernard, Ortadoğu: İki Bin Yıllık Ortadoğu Tarihi, Çev: Selen Y.Kolay, 3. Baskı, Arkadaş Yayınevi, Ankara 2006.
• OCAK, Ahmet Yaşar, Ortaçağ Anadolu’sunda İki Büyük Yerleşimci (Kolonizatör) Derviş Yahut Vefâiyye ve Yeseviyye Gerçeği: Dede Garkın & Emîrci Sultan (13. Yüzyıl), Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2011.
• POLAT, M. Said, Selçuklu Göçerlerinin Dünyası (Karacuk’tan Aziz George Koluna), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2004.
• ROUX, Jean Paul, Orta Asya: Tarih ve Uygarlık, (çev. Lale Arslan), Kabalcı Yay., İstanbul, 1999.
• SARIKAYA, Mehmet Saffet, “13. Yüzyıl Türkiye’sinde Dini-Tasavvufi Hayat ve Hacı Bektaş Veli”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Yaz 2022, S. 102, s. 211-234.
• SÜMER, Faruk, “Anadolu’ya Yalnız Göçebe Türkler mi Geldi?”, Belleten, C.XXIV, S.567-594.
• TABAKOĞLU, Ahmet, Türkiye İktisat Tarihi, Dergâh Yay., İstanbul 2009.
• TOGAN, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihi’ne Giriş, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1981.
• TURAN, Osman, Selçuklular ve İslamiyet, Boğaziçi Yay., İstanbul 1993.
• TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Boğaziçi Yay., İstanbul 1996.
• TURAN, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Boğaziçi Yay., İstanbul 1998.
• TURAN, Osman, Celaleddin Karatay Vakıfları ve Vakfiyeleri, Belleten, XII/45 (1948), Ankara 1948, s. 17-171.