Türk – Ermeni İlişkilerinin Normalleşmesine Dair Bir Güncel Durum Analizi: Şartlar, Fırsatlar ve Engeller

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: Kafkasya Araştırmaları Özel Sayısı, 92 - 114, 01.09.2024

Yasin Yıldırım , Perihan Gözüm

https://doi.org/10.22466/acusbd.1515335

Öz

Yüzyıllar boyunca Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde beraberce yaşamış, aralarında derin tarihsel ve kültürel bağların olduğu iki millet, Türkler ve Ermeniler, 1. Dünya Savaşı’nın başlamasını izleyen süreçte birbirlerinden kopmuşlardır. Muhtelif siyasi odakların manipülasyonlarıyla ortaya çıkan sözde Ermeni Soykırımı iddiası ve Dağlık Karabağ sorunu iki ülke arasında aşılmaz engeller oluşturmuştur. Ancak 2020’de Azerbaycan’ın zaferi ile sonuçlanan 2. Dağlık Karabağ Savaşı, Ermenistan’a acı bir şekilde de olsa, gerçek dışı hayallerden ve hukuksuz iddialardan vazgeçmeleri gerektiğini öğretmiştir. Nihayetinde 2021 yılından sonraki süreçte barış yolunda 30 yılı aşkın bir sürede atılamayan somut ve ciddi adımlar atılmaya başlanmıştır. Öyle ki Paşinyan hükûmeti Dağlık Karabağ Bölgesi’nin hukuksal ve tarihsel olarak Azerbaycan toprağı olduğunu kabul etmiş, sözde soykırım travmasından kurtulunması gerektiğini ileri sürmüştür. Bu tür müspet gelişmeler yıllar sonra barışın ve normalleşmenin önünü açmıştır. Bu umutların sürdürülebilir olması için hukuki, diplomatik ve sosyo-ekonomik bir dizi adımların atılması ve özellikle Ermenistan’daki barış karşıtı marjinal gruplara karşı dirayetli olunması elzemdir. Bu şartların sağlanması halinde bir dizi jeopolitik ve jeoekonomik kazanım elde edilebilecektir. İşbu çalışma, konuyla ilgili akademik eserlerin, resmî kaynakların ve güvenilir düşünce kuruluşlarının çalışmalarının nitel analizi ile hazırlanacak, iki ülke ilişkilerinin normalleşmesinin beraberinde getireceği fırsatları, sürecin önündeki engelleri ve sürecin başarıya ulaşması için gerekli şartların ne olduğunu ele alacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kafkasya, Türk-Ermeni İlişkileri, Jeopolitika, Jeoekonomi, Hukuk

A Current Situation Analysis regarding the Normalization of Turkish - Armenian Relations: Conditions, Opportunities and Obstacles

Öz

Turks and Armenians, who lived together within the borders of the Ottoman Empire for centuries and had deep historical ties, broke away from each other following the outbreak of the World War I. The so-called Armenian Genocide allegation, and the Nagorno-Karabakh issue have created undefeatable obstacles between the two countries-however, the 2. Nagorno-Karabakh War, which resulted in the Azerbaijani victory, painfully taught Armenia that it must abandon unrealistic and unlawful claims. Finally, in the short period after 2021, severe and concrete steps for the normalization process that could not be taken in more than 30 years have started to be taken in just a few years. The Armenian government's recognition that the Nagorno-Karabakh region is legally and historically Azerbaijani territory, to the Pashinyan’s statements that the trauma of the alleged genocide should be overcome have raised hopes for normalization after years. For these hopes to be sustained, it is essential to conclude that specific legal, diplomatic and socio-economic steps must be taken to be resilient, especially against anti-peace groups in Armenia. If these conditions are met, geopolitical and geoeconomic gains can be achieved.

Anahtar Kelimeler

Caucasia, Turkish-Armenian Relations, Geopolitics, Geoeconomics, Law

Kaynakça

• AGOS. (2024). Ermenistan Başbakanı Paşinyan'dan 24 Nisan açıklaması. https://www.agos.com.tr/tr/yazi/30164/ermenistan-basbakani-pasinyan-dan-24-nisan-aciklamasi adresinden 27.06.2024 tarihinde alınmıştır.
• Akgümüş, D. (2013). Birinci dünya savaşı sırasında Ermeni ayaklanmaları. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 12(23), 23-47.
• Akpınar, M. (2017, Ekim 9). Devlet-i Aliyye'nin ilk gayrimüslim nazırı: Krikor Ağaton Efendi (1823-1868). T.C. Marmara Üniversitesi: Türkler ve Ermeniler: https://turksandarmenians.marmara.edu.tr/tr/devlet-i-aliyyenin-ilk-gayrimuslim-naziri-krikor-agaton-efendi-1823-1868/ adresinden 29.06.2024 tarihinde alınmıştır.
• Altunsoy, Y. (2019). Yusuf Halaçoğlu’nun “sürgünden soykırıma Ermeni iddiaları” ve “tarih gelecektir” isimli eserleri bağlamında Ermeni tehciri meselesi. Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 767 - 790.
• An, Ö. F. (2013). Türkiye'nin dış politikasına etkisi bakımından 2015'e doğru Ermeni lobisi. Ermeni Araştırmaları, 12(45), 177-244.
• Arslan, A., Bal, H. ve Demirhan, H. (2012). Tarihî ve stratejik boyutlarıyla Ermeni meselesi. İdil Yayıncılık.
• Avrupa Parlamentosu. (2019, Kasım 26). Answer given by Ms Jourová on behalf of the European Commission. European Parliament: https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/E-9-2019-002841-ASW_EN.html adresinden 07.06.2024 tarihinde alınmıştır.
• Ayverdi, E. H. (1958). Fatih devrinde İstanbul mahalleleri. Vakıflar Dergisi, 4.
• Bayraktar, K. (2021). Osmanlı devleti'nde Ermeni kökenli bir bürokrat: Agop Kazazyan. Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, 58, 59-87.
• BBC. (2009, Ekim 10). Armenia to sign historic accord. BBC: https://web.archive.org/web/20091010100727/http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/8299712.stm adresinden 13.06.2024 tarihinde alınmıştır.
• BBC. (2021, Haziran 21). Armenia election: PM Nikol Pashinyan wins post-war poll. BBC: https://www.bbc.com/news/world-europe-57549208 adresinden 17.06.2024 tarihinde alınmıştır.
• Bilek, P., & Saparova, D. (2023). Armenia’s mining sector: state of play and recent developments. German Economic Team: https://www.german-economic-team.com/en/newsletter/armenias-mining-sector-state-of-play-and-recent-developments/ adresinden 07.07.2024 tarihinde alınmıştır.
• Boffey, D. (2024). ‘Georgia is now governed by Russia’: how the dream of freedom unravelled? The Guardian: https://www.theguardian.com/world/article/2024/may/17/georgia-russia-how-dream-of-freedom-unravelled-foreign-agents-law adresinden 22.06.2024 tarihinde alınmıştır.
• Cookman, L. (2021, Haziran 22). What does Pashinyan’s election victory mean for Armenia? Al Jazeera: https://www.aljazeera.com/news/2021/6/22/what-does-pashinyans-election-victory-mean-for-armenia adresinden 25.06.2024 tarihinde alınmıştır.
• Çebi, T. (2024). Ermenistan’da barış’a karşı protesto: sivil itaatsizlik devam ediyor. TÜRKSAM: https://www.turksam.org/detay-ermenistan-da-baris-a-karsi-protesto-sivil-itaatsizlik-devam-ediyor adresinden 05.07.2024 tarihinde alınmıştır.
• Çolak, N. (2011). Millet-i sadıkada isyan. Ermeni Araştırmaları, 10(39), 237-240.
• Çulun, Z. (2020). Millet-i sadıka Ermeniler. Akademik MATBUAT, 4(1), 91-94.
• Dinçer, S. (2011). Alman belgelerinde Alman-Türk silah arkadaşlığı ve Ermeniler. İletişim Yayınları.
• Ercan, Y. (1988). Kudüs Ermeni patrikhanesi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• EURONEWS (2023, Haziran 2). Ermenistan başbakanı Paşinyan, Erdoğan'ın yemin törenine katılacak. EURONEWS: https://tr.euronews.com/2023/06/02/ermenistan-basbakani-pasinyan-erdoganin-yemin-torenine-katilacak adresinden 17.07.2024 tarihinde alınmıştır.
• Friedrich-Ebert-Stiftung. (2017). The economic situation in Armenia: opportunities and challenges in 2017. Friedrich-Ebert-Stiftung: https://library.fes.de/pdf-files/bueros/georgien/13248.pdf adresinden 01.08.2024 tarihinde alınmıştır.
• Gasımova, T., ve Erçin Yurcu, M. (2023). Zengezur koridoru’nun Azerbaycan’ın dış ticaret ve lojistik faaliyetlerine olası etkilerinin swot analizi. Dumlupınar Üniversitesi İİBF Dergisi, 4(12), 1-15.
• Gauin, M. (2024). Armenian extremists are blocking peace in Nagorno-Karabakh. The National Interest: https://nationalinterest.org/feature/armenian-extremists-are-blocking-peace-nagorno-karabakh-205421 adresinden 19.06.2024 tarihinde alınmıştır.
• Górecki, W. (2023). A serious crisis in Armenian-Russian relations. Centre for Eastern Studies : https://www.osw.waw.pl/en/publikacje/analyses/2023-09-11/a-serious-crisis-armenian-russian-relations adresinden 09.07.2024 tarihinde alınmıştır.
• Güllü, R. E. (2018). II. Abdülhamit döneminde meydana gelen Ermeni isyanları karşısında Süryaniler ve Süryani patrikhanesi. XVIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara.
• Halaçoğlu, Y. (2008). Sürgünden soykırıma Ermeni iddiaları. Babıali Kültür Yayıncılık.
• Halaçoğlu, Y. (2021). Osmanlı devleti neden tehcir uyguladı? tehcirle ilgili gerçekler. TBMM Yayınları.
• Harff, B. (2003). No lessons learned from the holocaust? assessing risks of genocide and political mass murder since 1955. The American Political Science Review, 97(1), 57–73.
• İsviçre Konfederasyonu Büyükelçiliği. (2023). Economic report 2022. İsviçre Konfederasyonu Büyükelçiliği: https://www.eda.admin.ch/content/dam/countries/countries-content/armenia/en/export-and-investment-promotion/economic-report-2022.pdf adresinden 13.08.2024 tarihinde alınmıştır.
• Kachkachishvili, D. (2022, Şubat 2) FlyOne'ın uçağı Ermenistan'dan İstanbul'a ilk uçuş için Erivan'dan havalandı. Anadolu Ajansı: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/flyonein-ucagi-ermenistandan-istanbula-ilk-ucus-icin-erivandan-havalandi/2492140 adresinden 16.07.2024 tarihinde alınmıştır.
• Kakışım, C. (2019). Racism in Russia and ıts effects on the Caucasian region and peoples. Tesam Akademi Dergisi, 6(1), 97-121.
• Kayaoğlu, B. (2024). As Russia's footprint slumps, can Turkey anchor Armenia, Azerbaijan to west? Al Monitor: https://www.al-monitor.com/originals/2024/04/russias-footprint-slumps-can-turkey-anchor-armenia-azerbaijan-west adresinden 11.07.2024 tarihinde alınmıştır.
• Krikorian, O. J. (2024). Armenia, Pashinyan pushes for new constitution, opposition screams foul. https://www.balcanicaucaso.org/eng/Areas/Armenia/Armenia-Pashinyan-pushes-for-new-constitution-opposition-screams-foul-229926 adresinden 14.06.2024 tarihinde alınmıştır.
• Krivosheev, K. (2021, Haziran 24). What does Pashinyan’s victory bode for Armenia and the region? Carnegie Endowment: https://carnegieendowment.org/posts/2021/06/what-does-pashinyans-victory-bode-for-armenia-and-the-region?lang=en adresinden 11.06.2024 tarihinde alınmıştır.
• Kuper, L. (1982). Genocide. Yale University Press.
• Küçük, A. (1991). İslam ve günümüz meseleleri. Yeni Düşünce.
• Lemkin Soykırımı Önleme Enstitüsü. (2024). Statement condemning prime minister Nikol Pashinyan's cryptic engagement with genocide denial. https://www.lemkininstitute.com/statements-new-page/statement-condemning-prime-minister-nikol-pashinyan's-cryptic-engagement-with-genocide-denial adresinden 18.07.2024 tarihinde alınmıştır.
• Mikhelidze, N. (2010). The Turkish-Armenian rapprochement at the deadlock. Istituto Affari Internazionali. 10(05), 1-9
• Nesirova, A. (2022). Economic results of the Karabakh war: plundering in the territories of Azerbaijan during the occupation period. Uluslararası Yönetim Akademisi Dergisi, 5(2), 257-266.
• Özel, S. (2005). Millet-i sadıka Ermeniler. TASAM Yayınları.
• Pazarcı, H. (2007). Uluslararası hukuk. Turhan Kitabevi.
• Rehimov, R., Temizer, S. ve Biogradlija, L. (2023, Eylül 20). Azerbaycan: Karabağ'daki Ermeni gruplar silah bıraktı, antiterör operasyonu durduruldu. AA: https://www.aa.com.tr/tr/dunya/azerbaycan-karabagdaki-ermeni-gruplar-silah-birakti-antiteror-operasyonu-durduruldu/2996659 adresinden 08.07.2024 tarihinde alınmıştır.
• Sarıkaya, Y. (2014). 21 Yüzyıl başında Türkiye’nin yakın çevresinde durum ve riskler. Yeni Türkiye, 10(56), 421-429
• Sarıkaya, Y. ve Coşkun, H. (2017) Kritik enerji altyapısı güvenliği bakımından Türkiye: kavramlar, kurumlar, analiz. Düşünce Dünyasında Türkiz, 8(45), 101-120
• Selvi, H. (2011). Millet-i sadıkada isyan ve Ermeni komitacıların gizli mektupları (1878-1923).Timaş Yayınları.
• Sezer, C. (2015). Birinci dünya savaşı sırasında Ermeni hınçak ve taşnaksutyun komitelerinin Romanya’daki faaliyetleri. OTAM, 38, 157-175.
• Smbatyan, H., & Isayev, H. (2022, Ağustos 26). An analysis of the november 9 ceasefire agreement and ıts ımplementation. Journal of Conflict Transformation: https://caucasusedition.net/an-analysis-of-the-november-9-ceasefire-agreement-and-its-implementation/ adresinden 03.07.2024 tarihinde alınmıştır.
• Teslova, E. (2024). Armenian premier urges people to stop seeking restoration of 'historic Armenia'. https://www.aa.com.tr/en/politics/armenian-premier-urges-people-to-stop-seeking-restoration-of-historic-armenia/3227626 adresinden 13.06.2024 tarihinde alınmıştır.
• Transparency International. (2021). Corruption perceptions ındex. https://www.transparency.org/en/cpi/2020/index/arm adresinden 18.06.2024 tarihinde alınmıştır.
• Tosun, M. (2022, Ekim, 6) Cumhurbaşkanı Erdoğan, Prag'da Ermenistan başbakanı Paşinyan'ı kabul etti. Anadolu Ajansı: https://www.aa.com.tr/tr/gundem/cumhurbaskani-erdogan-pragda-ermenistan-basbakani-pasinyani-kabul-etti/2704585# adresinden 17.08.2024 tarihinde alınmıştır.
• Tulun, M. O. (2024). Ermenistan hükumetinin ve diasporanın farklı gündemleri. AVİM: https://avim.org.tr/tr/Yorum/ERMENISTAN-HUKUMETI-VE-DIASPORANIN-FARKLI-GUNDEMLERI adresinden 30.06.2024 tarihinde alınmıştır.
• Ulu, C. (2005). Cumhuriyet döneminde sosyo-kültürel açıdan Türk - Ermeni ilişkileri [Yayımlanmamış doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Veliev, C. (2022). Güney Kafkasya’da barışı sabote etmek isteyenler: Ermeni diasporası, radikal muhalefet ve ayrılıkçılar. Kriter, 7(68), 1-19.
• Welt, C. (2013). Turkish-Armenian normalisation and the Karabakh conflict. Perceptions: Journal of International Affairs, 18(1), 207-221.
• Yalçın, H. C. (2019). Hallaçyan Efendi. Yılmaz, ve T. Oğuzhan içinde, Tanıdıklarım. Ötüken.
• Yalçınkaya, A. (2018). Ermeni soykırım iddialarının eski Yugoslavya ceza mahkemesi kararları açısından tahlili. XVIII. Türk Tarih Kongresi, 19-31, Marmara Üniversitesi .
• Yaşın, G. K. (2023). Ermeni iddiaları, hukuk ve siyasi lobicilik. https://avim.org.tr/tr/Analiz/ERMENI-IDDIALARI-HUKUK-VE-SIYASI-LOBICILIK#_edn2 adresinden 05.07.2024 tarihinde alınmıştır.
• Yeşilot, O. ve Özdemir, B. (2012) Türkiye ile Ermenistan arasında imzalanan 10 Ekim 2009 protokolleriyle ilgili bir değerlendirme. Yeşilot, O. (Ed.) Bağımsızlıklarının 20. yılında Türk cumhuriyetleri ve Türkiye (171-194) içinde, Ümraniye Belediyesi
• Yeşilot, O. ve Özdemir, B. (2016) Türk—Rus ilişkilerinin geleceği: rekabet mi? işbirliği mi?. Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, III (2), 55-73
• Yeşilot, O. (2022). İkinci Karabağ savaşı'nın sonuçları: bölgesel ve küresel açıdan beklentiler. Al, A. ve Kaya, H. (Ed.), Uluslararası politik ekonomide Avrasya (313-318)içinde, Nobel Akademik Yayıncılık
• Zekiyan, B. L. (2000). Ermeniler ve modernite-gelenek ve yenileşme özgüllük ve evrensellik arasında Ermeni kimliği. Aras Yayınları.