“ŞAHNÂME-İ DİVANE ANDALİB” İSİMLİ ESERİNİN HOKAND HANLIĞI TARİHİ AÇISINDAN ÖNEMİ

Yıl 2021, , 79 - 97, 30.06.2021

Hüseyin Şen

https://doi.org/10.53474/ad.909662

Öz

Hokand Hanlığı’nın Şirali Han (1842-1845) dönemi için önemli tarihi kaynaklarından birisi olan “Şahnâme-i Divane Andalib” şair Andalib tarafından Çağatay Türkçesinde destan şeklinde kaleme alınmıştır. Eserde 1842-1843 yıllarında Hokand Hanlığı’nda meydana gelen olaylar dile getirilmiştir. Eserin konusu Hokand’daki kısa süreli Buhara hâkimiyeti ve hanlığın Şirali Han tarafından bağımsızlığa kavuşturulması, bu durum üzerine Emir Nasrullah’ın Hokand Seferi ve seferde yaşananlar anlatılmıştır. Eserin iki ana karakteri bulunmaktadır. Bunlar Şirali Han ve Emir Nasrullah’tır. Eserde Şirali Han mirasçısı olduğu devletin hükümdarı olmuş bir padişah, mutmain bir Müslüman olarak anlatılırken Emir Nasrullah ise zalim, gaddar ve cahil bir hükümdar olarak tasvir edilir. Müellif olayların tanığı olduğu için Hokand ahalisinin yaşanan olaylara bakış açısını, hükümdar ailesinin katledilmesinden dolayı duydukları üzüntüyü, Hokand’da Buhara askerlerince yapılan talanı ve Hokand’daki adaletsiz yönetim yüzünden Buhara Emirliği’ne karşı oluşan nefreti çok güzel bir biçimde eserinde işlemiştir. Özellikle halkın 1842-1843 yıllarında meydana gelen olaylar esnasındaki ruh halini yansıtması ve olayları onların gözünden aktarmaya çalışması Şahnâme-i Divane Andalib’e Hokand tarihi kaynakları arasında ayrı bir değer katmaktadır. Ayrıca Türkistan coğrafyasında dönüm noktalarından birisi olan Büyük Oyun’un başlangıcında bölgenin durumunu ve devletler arası çatışmaları taraflı olarak da olsa yansıtması açısından büyük önem arz etmektedir. Şahnâme-i Divane Andalib’in Özbekista Ebu Reyhan Bîrûnî Şarkiyat Enstitüsü’nde bulunan 696 numara da bulunan el yazmayı kullanarak hazırladığımız bu çalışmada eserde verilen bilgileri diğer Hokand kaynaklarıyla mukayese etmeye gayret ettik. Eserin çevirisini verirken çok fazla yer kaplamaması için mısraları yan yana koyduk ve mısraları ayırmak için tire (-) işareti kullandık. Ayrıca her sayfanın sonunda sayfa numaralarını verdik.

Anahtar Kelimeler

Buhara Emirliği, Hokand Hanlığı, Şâhnâme-i Divane Andalib, Emir Nasrullah, Şirali Han

THE İMPORTANCE OF THE “ŞAHNÂME-İ DİVANE ANDALİB” BY THE POET ANDALİB İN TERMS OF THE KOKAND KHANATE

Öz

"Şahnâme-i Divane Andalib", is one of the important historical sources of the Kokand Khanate for the period of Şirali Kahan (1842-1845) which was written by the poet Andalib in the form of an epic in Chagatay Turkish. Events that occurred in the years 1842-1843 Kokand Khanate was expressed in historical source. In this context, the capture and pillage of the Kokand Khanate by the Emir of Bukhara, Nasrullah (1826-1860), the short-term domination of Bukhara in Kokand and the independence of the khanate by Shirali Khan, and upon this situation, Emir Nasrullah's campaign to Kokand and what happened in the campaign were described. In historical source has two main characters. These are Shirali Khan and Emir Nasrullah. In the work, while Shirali Khan who became the ruler of the state, is described as a fabolous Muslim, Emir Nasrullah is depicted as a cruel, and ignorant ruler. Since the author was a witness to the events, the Hokand people's point of view of the events, the sorrow they felt because of the killing of their rulers family, the pillage made by the Bukhara soldiers in Kokand and the hatred against the Emirate of Bukhara due to this pillage, has been very well reflected in his work. Particularly, the reverberation of the people's humor during the events that took place in 1842-1843 and their efforts to convey the events through their eyes adds a different value to Şahnâme-i Divane Andalib among the limited Hokand historical resources. In addition, it is of great importance in terms of reflecting the situation of Turkistan before the Great Game and reflecting the conflicts between states, albeit biased. We tried to compare the information given in the work with the other Hokand sources in this study, which we prepared using the handwriting number 696 found in the Uzbekista Ebu Reyhan Bîrûnî Institute of Oriental Studies of Şahnâme-i Divane Andalib. While we were giving the translation of the work, we put the lines side by side so that not take up too much space, and we used hyphens (-) to separate the lines. We also provided the page numbers at the end of each page.

Anahtar Kelimeler

Bukhara Emirates, Kokand Khanate, Şâhnâme-i Divane Andalib, Emir Nasrullah, Şirali Khan

Kaynakça

• Ağarı, Ş. (2018). Bir Övgü Unsuru Olarak Şehnâme Kahramanlarının Klasik Türk Şiirindeki Dönüşümü: Bâkî-Nedîm Karşılaştırması, SEFAD, 39, 232-250
• Andalib (1842). Şahnâme-i Divane Andalib, Özb. FA. ŞA. El Yaz. Böl. No.696.
• Anonim (2011). Zafername-i Hüsravi (Çev. Ş. Vahidov, Şirali Jurayev). Taşkent: Tarihi Meros.
• Avaz Muhammed Attar Hukandî. (2012). Tarih-i Cihannûmâyi. (Çev. ve izahatlar müellifi Ş. Vahidov). Taşkent: Akademik.
• Beysembiev, T.K. (1987). Tarihi Şahruhi Kak İstoriçeskiy İstoçnik, Alma-Ata: İzd. “Nauka” Kazahskoy SSR.
• Bulduk, Ü.(2006). Hokand Hanlığı ve İbret’in Fergana Tarihi, Ankara:Berikan Yayınları.
• Çelik, B. (2016). Hokand Hanlığı Siyaset ve Kültür Hayatında Bir Kadın: Mahlar Ayim. Osman Köse (Ed.) Geçmişten Günümüze Kadın ve Şehir içinde (301-309). Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları
• Develioğlu, F. (2016) Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat (32. baskı). Ankara: Aydın Kitapevi.
• Erkinov, A. (2013). Fabrication of Legitimation in the Khoqand Khanate Under the Reign of Umar-Khãn (1225-1237/1810-1822) Place Manuscript of Baktiyãr Nãma Doqãyiqı Samarkandî as a Source of the Legend of Altun Bishik. Tex and Manuscript, 19 (2), 3-18.
• Hakimhan Töre (2010). Muntahab at-Tevorih (Hukand va Buhara Tarihi, Seyahat va Hatıralar) (Çev. Ş. Vahidov). Taşkent: Yangi Asr Avlodi.
• Hüdayarhanzade (2011). Ancum at-Tevarih (Zvezdı İstorii) ( Farsçadan Rusçaya çev. ve izahatlar müellifi Ş. Vahidov, S. Elşibaev) Taşkent: Yangi Asr Avlodi.
• Kamalova, Z. (2020). Hokand Hanlığı’nın Son Hükümdarı Hüdayar Han ve Dönemi (1845-1875) Fergana Vadisinde Rus İşgali. İstanbul: Cağaloğlu Akademi.
• Kanar M.(2016). Büyük Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Say Yayınları.
• Karadeniz, Y. (2011). İran Kaynaklarına Göre Türkistan ve İran Coğrafyasında İran-Turan Sınır Mücadelesi, Akademik Bakış, 26, 1-15.
• Kayumov, A. (1961). Quqan Adabiyot Muhiti (XVIII-XIX Asırlar). Taşkent: Özb. SSC FA Yayınları.
• Koç, D., Eren, S. (2018). Sefername-i Buhara’ya Göre Emir Nasrullah Dönemi İran-Buhara İlişkileri. Türk Dünyası Araştırmaları, 118 (232), 171.
• Kurbanali Hacı Halidoğlu,. (1910). Tarih-i Hamse. Kazan: Örnek Matbaası.
• Mirzo Olim Madum Hoci (2009). Tarih-i Türkistan (Yay. Haz. Ş. Vahidov). Taşkent: Yangi Asr Avlodi.
• Mirzo Olim Müşrif. (1995). Ansab Us-Selatin Va Tavorih Ul-Havakin (Qukan Honlıgı Tarihi) (Yay. Haz. A. Matgaziev). Taşkent: Gaffur Gulam Neşriyot.
• Mutrib (1842). Şahnâme-i Divane Mutrib, Özb. FA. ŞE. 596/IV.
• Nalivkin, V. (1886). Karatkaya İstoriya Kokansva Hansva. Kazan: İmparatorluk Üniversitesi Yay.
• Niyâz Muhammed Hokandî (2014). İbretü’l Havakin (Tarih-i Şahruhi) (Çev. ve izahatlar müellifi Ş. Vahidov). Taşkent: Turon Zamin Ziyo.
• Omonov, I.I. (2016). Umar Han Hukumronligi Davrida Qo’qan Hanliğinin Siyosiy, İjtimoiy- İqtisodiy va Madaniy Ahvoli, (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Namangan Devlet Üniversitesi.
• Şen, H. (2020). Hokand Hanlığında Saray Teşkilatı Ve Kullanılan Unvanlar. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 44, 41-70.
• Şen, H. (2021 a). Ömer Han dönemi Hokand Hanlığı (1809-1822), GTTAD, 3 (5), 115-132.
• Şen, H. (2021 b). Şair Mutrib’in ‘Şahnâme-i Divane Mutrib’ Adlı Eserinin Hokand Tarihi Açısından Önemi. Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi, 5 (1), 342-358.
• Tagaev, M. (2017). Hokand Hanlığı’nın (1709-1876) Kültürel Tarihi (Yayınlanmamış doktora tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Taşağıl, A. (2004). Mergīnân. C. 29. DİA. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Basımevi.
• Tekin, F. (2011). Hanlıklar Dönemi Çağatay Edebiyatı. Turkish Studies, 6 (1), 1841-1850.
• Tolkun, S. (2001). Son Devir Çağatay Edebiyatının İki Önemli Kadın Şairi: Nâdire ve Üveysi. İlmî Araştırmalar, 12, 167-174. Ükten, S. S.(2018). Buhara Hanlığı’nın Askeri Teşkilatı, (1500-1868), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Vahidov, Ş. (2010). Kukan Honligida Tarihnavislik, (Genezisi, Funksiyalari, Namoyandalari, Asarlari). Taşkent: Akademnaşr Yayınları.