1616-1620 TARİHLİ BİR TEŞRİFAT DEFTERİNE GÖRE, HAVA DURUMU, PADİŞAHIN GİTTİĞİ YERLER, DİVAN TOPLANTILARI VE ARZLARLA İLGİLİ KAYITLAR

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, 130 - 157, 31.12.2021

Ersin Kırca

https://doi.org/10.53474/ad.1027485

Öz

XV ve XVI. yüzyıllarda “teşrif” kelimesi “in‘âmât, tasaddukât, tevcîhât, nökeriye, irsâliyât ve âdet” gibi hazineden yapılan bir ödeme türünü ifade etmekte olup; padişah tarafından, sancağa çıkan şehzadelere, Mekke Şeriflerine, elçilere, Eflak ve Boğdan voyvodaları, Kırım hanları gibi yabancı ve muteber misafirlere yapılan nakdî ve aynî harcamalar ve zaman zaman verilen hil‘atler için kullanılmaktaydı. Hazineden yapılan bu tür ödemelerin kaydedildiği defterlere ilk zamanlar İn‘âmât defterleri denilirken daha sonra bu defterlere Teşrifat Defterleri ismi verilmiştir. Bu çalışmada incelediğimiz Kamil Kepeci fonunda 666 numarada kayıtlı defter (KK.d. 666) de Teşrifatçı Ahmed tarafından tutulmuş bir teşrifat defteridir.
Defter, 1616-1620 yılları arasını kapsamaktadır. Bu dönem dört yıllık kısa bir süreç olmasına rağmen Sultan I. Ahmed, I. Mustafa ve II. Osman’ın padişahlık dönemlerine denk gelmektedir. Defterde ilk göze çarpan husus o günün tarihi verildikten sonra hava durumu ve padişahın o gün nerede olduğunun belirtilmiş olmasıdır. Buna göre; Sultan I. Ahmed ve oğlu II. Osman’ın en sık tercih ettikleri mekân Davutpaşa Bahçesi’dir. Bunun haricinde Tersane Bahçesi, Beykoz Bahçesi, Beşiktaş, Haramidere ve Üsküdar bu iki padişahın vakit geçirdiği diğer mekânlardır. Sultan I. Mustafa’nın kısa süren birinci padişahlığı döneminde gittiği yerler ve hava durumuna dair bilgi verilmemiştir. Defterde veziriazam, vezir, beylerbeyi, sancakbeyi, kazasker, kadı ve müderrisler gibi üst düzey askerî ve ilmiye sınıfına yapılan önemli tayin ve aziller de kaydedilmiştir. Göreve tayin olunan bu kişilerden İstanbul’da bulunanlar tayin dolayısıyla padişahın huzuruna çıkıp el öpmüşler ve kendilerine makamlarına uygun hilatler verilmiştir. Defterde bu şekilde huzura çıkıp el öpenler düzenli olarak kaydedilmiştir. Defterde çoğu yerde Divan-ı Hümayun toplantısının yapıldığı günler ile divana katılan ve hastalığı dolayısıyla katılamayan vezirlerin isimleri ve listesi yer almaktadır. Ayrıca divan toplantısından sonra görüşülen konuları padişaha bildirmek üzere arza çıkan devlet adamlarının isim ve görevleri ile birlikte o gün arz olup olmadığı da belirtilmiştir. Yine cülus ve bayram tebriki, elçi kabulü, hediye takdimi, bir göreve tayin, seferden dönüş gibi çeşitli sebeplerde padişahın huzuruna çıkıp el öpenlerin isimleri defterde düzenli olarak kaydedilmiştir. Bu kişilere padişah tarafından verilen hilat ve paralar ile bu kişilerin ve özellikle elçilerin padişaha takdim ettikleri hediyeler (pîşkeş) de defterde yer alır. Defterde ayrıca devlet görevlilerine, ilmiye sınıfına, elçi ve maiyetindeki kişilere, yeni Müslüman olanlara tevcih, inam, tasadduk, âdet, irsaliye, cihet vb. başlıklar adı altında verilen aynî ve nakdî yardımlar ile giydirilen hilatlerin kayıtları yer alır. Defterin büyük bir kısmı bu kayıtlardan oluşmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Teşrifat Defteri, I. Ahmed, I. Mustafa, II. Osman

ACCORDING TO A TEŞRIFAT BOOK DATED 1616-1620, RECORDS OF WEATHER, PLACES OF THE SULTAN'S VISIT, COURT MEETINGS AND ARRANGEMENTS

Öz

XV and XVI. In the centuries, the word "teşrif" meant a type of payment made from the treasury, such as "in'âmât, tasaddukât, tawcîhât, nökeriye, dirsâliyât and custom". Among these payments, there were cash and in-kind expenses made to the princes who ascended to the sanjak, the sheriffs of Mecca, ambassadors, foreign and respected guests such as Wallachian and Moldavian voivodes, Crimean khans, and hil'ats given from time to time. The books in which such payments made from the treasury were recorded were called "inâmât books" at first, but later these books were called "teşrifat books". In this study, the registry number 666 in the Kamil Kepeci fund (KK.d. 666) is also an attendance book kept by Teşrifatçı Ahmed.
The notebook covers the years 1616-1620. Although this period was a short period of four years, Sultan Ahmed I, Mustafa I and II. It coincides with the reign of Osman. The first thing that stands out in the notebook is that after the date of that day is given, the weather conditions and where the sultan was that day are stated. According to this; Sultan Ahmed I and his son II. Osman's favorite place is Davutpaşa Garden. Apart from this, the Tersane Garden, Beykoz Garden, Beşiktaş, Haramidere and Üsküdar are other places where these two sultans spent time. No information was given about the places where Sultan Mustafa I went during his short reign and the weather conditions. Important appointments and dismissals made to senior military and ilmiye classes such as grand vizier, vizier, beylerbeyi, sancakbeyi, kazasker, kadi and mudarris were also recorded in the book. Those who were appointed to the task, who were in Istanbul, went to the sultan's presence and kissed hands, and they were given hilats suitable for their rank. Those who came before him and kissed hands in this way were regularly recorded in the notebook. In most places in the notebook, there are the days of the Divan-ı Hümayun meeting, the names and lists of the viziers who attended the council and could not attend due to illness. In addition, the names and duties of the statesmen who went out to inform the sultan about the issues discussed after the council meeting, together with the names and duties, were also stated. Again, the names of those who went to the sultan's presence and kissed his hand for various reasons such as congratulation for the feast and feast, the acceptance of the ambassador, the presentation of a gift, the appointment to a mission, and the return from the campaign were regularly recorded in the book. The hilat and money given to these people by the sultan and the gifts (pişkeş) presented to the sultan by these people and especially by the ambassadors are also included in the book. In addition, the notebook also contains information about government officials, the ilmiye class, the envoy and his entourage, the new Muslim converts, inam, charity, custom, dispatch, direction, etc. There are records of the creeds that were dressed with the in-kind and cash donations given under the titles. A large part of the ledger consists of these records.

Anahtar Kelimeler

Teşrifat Register, I. Ahmed, I. Mustafa, II. Osman

Kaynakça

• AÇIKGÖZ, M., (1996). II. Bayezid Devri İn‘âmât Defteri (Muharrem-Zilhicce 910/Haziran-Mayıs 1504-1505), (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, , İstanbul.
• AFYONCU, E. (2014). Osmanlı Devlet Teşkilatında Defterhane-i Âmire (XVI-XVIII. Yüzyıllar), Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• _____________ (2008), “Ruznamçe”, DİA, Cilt 35, s. 276-278.
• AKBULUT, Ü. (2017) Bostanzâde Yahyâ Efendi’nin II. Osman Vakʿası ile İlgili Eseri: Fi Beyân-ı Vakʿa-i Sultan Osman, İnceleme ve Metin, (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Fatih Sultan Mehmed Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• ALAN, E. (2013). “Kadıasker Ruznamçe Defterlerine Göre XVII. Yüzyılda Rumeli’de Kaza Teşkilatı ve Kadılar”, Güney-Doğu Araştırmaları Dergisi, Cilt 23 (2013-1), s. 53-97.
• ALHAMAD, F. (2019). III. Ahmed Devri Teşrifâtı (A.D. 326: 1716-1718), (yayımlanmamış yüksek lisans tezi) Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• AYDIN, A. (2021). “Osmanlı SarayındaTeşrîfât ve 950 Numaralı Teşrîfât Defteri’nde Bayram ve Nevrûz Hediyeleri”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Cilt 7(12), s. 30-41.
• BAŞKURT, A. (2017). 351 numaralı Sadaret Teşrifat Defteri Işığında Osmanlı Pâyitahtı'nda İcrâ Edilen Törenler (H. 1105-1221/M. 1693-1806), (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• BİGA, H. (2004). Tarih-i Nihâdî (1b-80a) (Transkripsiyon ve Değerlendirme), (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• ÇALIŞKAN, F. (1989), Osmanlı Devleti’nde Teşrifat ve Teşrifatçılık, (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• ÇEVİK, C. (2018). Naili Abdullah Paşa Defter-i Teşrifat (Metin-Değerlendirme), (yayımlanmamış yüksek lisans tezi) Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• DOĞAN, K. (2021). Sır Kâtibi Ahmet Ağa–Sultan I. Mahmud’un Günlüğü (18 Muharrem–9 Cemaziyelahir 1147/20 Haziran – 6 Kasım 1734), İstanbul, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık.
• DOĞAN, M. (2001). “XIX. Yüzyıl Başında Babıali’de Gündelik Faaliyet ve Teşrifat: 1810 Tarihli Masraf Defteri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, Sayı 9, s. 29-50.
• EMECEN, F. (2006). “Mustafa I”, DİA, Cilt 31, s. 272-275.
• EMECEN, F. (2007), “Osman II”, DİA, Cilt 33, s. 453-456.
• ERÜNSAL, İ. (1984). “Türk Edebiyatı Tarihinin Arşiv Kaynakları II, Kanuni Sultan Süleyman Devri’ne Ait Bir İn‘âmât Defteri, Osmanlı Araştırmaları, Cilt 4(4), s. 1-19.
• ERÜNSAL, İ. (1979-1980), “Türk Edebiyatı Tarihi'nin Arşiv Kaynakları I, II. Bâyezid devrine Ait bir İn‘âmât Defteri”, İstanbul Üniversitesi Tarih Enstitüsü Dergisi, s. 213-222
• GÖK, İ. (2014). Atatürk Kitaplığı M.C. O.71 Numaralı 909-933/1503-1527 Tarihli İn’âmât Defteri (Transkripsiyon-Değerlendirme), (yayımlanmamış doktora tezi) Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• GÖKSU, S. (1993). Mehmed Hasib Ruznâmesi (H. 1182-1195/ M. 1768-1781), (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• GÖYÜNÇ, N. (1990). “Tarih Başlıklı Muhasebe Defterleri”, Osmanlı Araştırmaları, Cilt 10(10), s. -38. GÜNER KELEŞ, M. (2019). Sadaret 349 Numaralı Teşrifat Defteri Işığında Merasimler, (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Hasan Bey-zâde Tarihi, Cilt III, (2004). haz. Şevket Nezihi Aykut, Ankara, Türk Tarih Kurum Basımevi.
• IRMAK, Y. (1991). III. Mustafa Ruznâmesi (H. 1171-1177/ M. 1757-1763), (yayımlanmamış yüksek lisans tezi) Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• KARACA, F. (1997)b Tanzimat Dönemi ve Sonrasında Osmanlı Teşrifat Müessesesi, (yayımlanmamış doktora tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. KARACA, F. (2011). “Teşrifat”, DİA, Cilt 40, s. 570-572.
• KARACA, F., (1994). “Defter-i Teşrîfât”, DİA, Cilt 9, s. 94-95.
• Kâtip Çelebi, (2016). Fezleke, Cilt I-II, haz. Zeynep Aycibin, İstanbul, Çamlıca Kitap, İstanbul 2016.
• KAZAN, H. (2008). “Osmanlı Sarayının Sanatı Himayesinin Malî Boyutları (XVI. Asrın İlk Çeyreğinde II. Bayezid’in İn‘âmât Defteri Çerçevesinde), Tarih Dergisi, Sayı 47, s. 105-120.
• KILIÇ, D. (2012), XVII. Yüzyıl Osmanlı Saray Teşrifâtı ve Törenleri, (yayımlanmamış doktora tezi) Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• KIRCA, E. – GÖK, İ. (2021). Teşrifat Defteri (1616-1620), İstanbul, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık.
• KORÇAK, C. (2020). 353 Numaralı Teşrifat Defterinin (H. 1208-1229/M. 1793-1814) Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş.
• KÜTÜKOĞLU, M. (1991), “Arz”, DİA, Cilt 3, s. 438-440.
• Lugat-ı Nâci, https://naci.cagdassozluk.com/osmanlica-turkce-sozluk-madde-4492.html, e.t. 21.01.2021.
• MEDHÎ, M.E. (2007). Sadaret Teşrifat Defteri (Osmanlılar’da Cülus ve Cenaze Törenleri), haz. Üzeyir Yıldırım, Ed. Abdülkadir Özcan, İstanbul, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• MERCAN, H. (1996). Teşrifatizade Mehmed Efendi'nin Defter'i Teşrifatı (Transkripsiyonu ve değerlendirmesi), (yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• MUMCU, A. (1994). “Dîvân-ı Hümâyûn”, DİA, Cilt 9, s. 430-432.
• ÖZCAN, A. (1992). “Berdü’l-Acûz”, DİA, Cilt 5, s. 485-486.
• ÖZGÜL, İ. (2010). Kara Çelebi-Zâde Abdülaziz Efendi’nin Ravzatü’l-Ebrâr Adlı Eseri (1299–1648) Tahlil Ve Metin, (yayımlanmamış doktora tezi), Erzurum Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• PAKALIN, M. Z. (1983). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt 3, İstanbul, Milli Eğitim Basımevi.
• SAĞIRLI, A., Mehmed b. Mehmed er-Rûmî (Edirneli)’nin Nuhbetü’t-Tevarih ve’l-Ahbâr’ı ve Târih-i Âl-i Osman’ı (Metinleri, Tahlilleri), (yayımlanmamış doktora tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• SAHİLLİOĞLU, H. (1988). “Ruznamçe”, Tarih Boyunca Paleografya ve Diplomatik Semineri 30 Nisan – 2 Mayıs 1986 Bildiriler, İstanbul, Edebiyat Fakültesi Basımevi, s. 113-139.
• SARICAOĞLU, F. (2008)., “Ruznâme”, DİA, Cilt 35, s. 278-281
• SERTOĞLU, M. (2015). Osmanlı Tarih Lügatı, İstanbul, Kurtuba Kitap.
• Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebi, (1989). Solak-zâde Tarihi, Cilt II, haz. Vahid Çabuk, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Şemseddin Sami, (2019). Kâmûs-ı Türkî, İstanbul, İdeal Kültür Yayıncılık.
• Topçular Kâtibi Abdülkādir (Kadrî) Efendi Tarihi (Metin ve Tahlil), (2003). Cilt I-II, haz. Ziya Yılmazer, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• UZUNÇARŞILI, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• YILMAZ BOZYAK, E. B. (2018). Teşrifat Defteri (BA, MAD, nr. 1332) İnceleme-Çeviriyazı, (yayımlanmamış yüksek lisans tezi) İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.