GAZİANTEP’TE KURULAN BİR MİSYON OKULU KÜTÜPHANESİ’NİN TARİHİ: MERKEZİ TÜRKİYE KOLEJİ KÜTÜPHANESİ

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 28 - 45, 29.06.2025

Remzi Mızrak , Huriye Çolaklar

https://doi.org/10.53474/ad.1681277

Öz

Kütüphaneler, bulunduğu toplumun milli bilgi birikimini toplayan ve koruyan, kültürel miras ürünlerini gelecek nesillere aktaran toplumsal kurumlardır. Bu kurumlar, bireylerin her türlü bilgi ihtiyacını karşılamak amacıyla devlet, özel kurumlar veya hükümet dışı kuruluşlar tarafından kurulurlar. Ülkemizde kamu, özel sektör ve azınlık kütüphanelerinin yanında yabancıların çeşitli organizasyonlar aracılığıyla kurduğu farklı türdeki kütüphaneler de vardır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde yabancılar tarafından hastane, kilise, kütüphane, yetimhane ve pek çok sosyal kuruluşun meydana getirildiği bilinmektedir. Bu kuruluşlar içinde özellikle misyoner örgütleri tarafından kurulan okul, hastane, yetimhane gibi yapılar, bulundukları dönemin ekonomik, sosyal ve politik dokusuna olumlu veya olumsuz birçok etki yapmışlardır. XIX. yüzyılda Osmanlı ülkesine yoğun bir misyoner akını olmuş ve bu misyon örgütleri o dönem için modern diyebileceğimiz kütüphaneler kurmuşlardır. Osmanlı devleti coğrafyasında faaliyet gösteren en önemli yapılardan biri, ABCFM (American Board of Commissioners for Foreign Missions-Amerikan Dış Misyonları Komisyonu) isimli Amerikan misyoner örgütüdür. Bu misyoner topluluğu, hastane, yetimhane, kilise ve okullar kurmuş ve özellikle Ermeni azınlıklar üzerine önemli çalışmalar yapmıştır. Araştırmada, Türkiye’de Osmanlı İmparatorluğu’nun son dönemlerinde misyonerler tarafından Gaziantep’te (o dönemde şehrin adı Antep) kurulan ve o dönem için çok gelişmiş bir eğitim hizmeti veren Merkezi Türkiye Koleji (Central Turkey College) ve önemli tıp kaynaklarını da barındıran Merkezi Türkiye Koleji Kütüphanesi ele alınmıştır. Bu kütüphanenin araştırma konusu olarak incelenmesinin nedeni, bünyesinde barındırdığı tıp okulu, yüksek eğitim birimleriyle birlikte o dönem için çok farklı alanlarda yapılan bilimsel çalışmalarını destekleyen gelişmiş bir kütüphane yapısına sahip olmasındandır. Bunun yanı sıra bu gelişmiş kütüphane sistemi ve koleksiyonun içeriği, bu kütüphane yapısını bir kültürel miras olarak değerlendirmeye olanak tanımaktadır. Araştırma kapsamında elde edilen bilgiler betimsel analiz yöntemi ile değerlendirilmiştir. Araştırmada ayrıca bilgi ve belge yönetimi literatüründe, ele alınan konuyla ilgili yeterli düzeyde çalışmanın bulunmaması da çalışmanın önemini artırmaktadır. Çalışmanın bu alanda bir farkındalık yaratacağı değerlendirilmektedir. Araştırma sonucunda kütüphanede bir ödül sisteminin olduğu, kütüphanecinin kolej yönetiminde önemli bir pozisyonda bulunduğu ve on binlere varan sayıda kitap mevcudunun bulunduğu Merkezi Türkiye Koleji kütüphanesiyle ilgili bir portre çizilmeye çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Misyoner , ABCFM , Amerikan Board , Merkezi Türkiye Koleji Kütüphanesi , Sürdürülebilir Kültürel Miras

GAZİANTEP’TE KURULAN BİR MİSYON OKULU KÜTÜPHANESİ’NİN TARİHİ: MERKEZİ TÜRKİYE KOLEJİ KÜTÜPHANESİ

Öz

Libraries are social institutions that collect and preserve the national knowledge of the society in which they are located and pass on the products of cultural heritage to future generations. These institutions are established by the state, private institutions or non-governmental organizations in order to meet all kinds of information needs of individuals. In our country, in addition to public, private sector and minority libraries, there are also different types of libraries established by foreigners through various organizations. It is known that hospitals, churches, libraries, orphanages and many social institutions were established by foreigners during the Ottoman Empire. Among these institutions, especially the schools, hospitals and orphanages established by missionary organizations had many positive and negative effects on the economic, social and political texture of the period in which they were located. There was an intense influx of missionaries to the Ottoman country in the 19th century and these mission organizations established libraries that we can call modern for that period. One of the most important structures operating in the geography of the Ottoman state is the American missionary organization called ABCFM (American Board of Commissioners for Foreign Missions). This missionary group established hospitals, orphanages, churches and schools and carried out important studies especially on Armenian minorities. The study examined the Central Turkey College, which was founded by missionaries in Gaziantep (the city was called Antep at the time) in the late Ottoman Empire in Turkey and provided a very advanced educational service for that period, and the Central Turkey College Library, which also housed important medical resources. The reason for examining this library as a research subject is that it has a developed library structure that supports scientific studies in many different fields for that period, together with the medical school and higher education units it hosts. In addition, this developed library system and the content of the collection allow this library structure to be evaluated as a cultural heritage. The information obtained within the scope of the study was evaluated with the descriptive analysis method. In addition, the lack of sufficient studies on the subject addressed in the information and document management literature increases the importance of the study. It is evaluated that the study will create awareness in this field. As a result of the study, an attempt is made to draw a portrait of the Central Turkey College library, where there is a reward system in the library, the librarian holds an important position in the college management and there are tens of thousands of books.

Anahtar Kelimeler

Missionary , ABCFM , American Board

Kaynakça

• Açıkses, E. (2003). Amerikalıların Harput’taki Misyonerlik Faaliyetleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Akgün, S. (1992). Amerikalı misyonerlerin Anadolu’ya bakışları. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 3(3): 1-16. https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000113
• Alaca, E. (2015). Halk Kütüphanelerinde Yenilikçi Hizmet Geliştirme Süreci: Bartın Ulus Kültür ve Sanatevi Halk Kütüphanesi Örneği. Yüksek Lisans Tezi (Yayınlanmamış), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Bilgi ve Belge Yönetimi Anabilim, Ankara.
• Alan, G. (2007). Amerikan Board okullarında yürütülen misyonerlik faaliyetleri. Journal of Islamic Research, 20(4): 464-475.
• Alikılıç, D. (2001). Tarih boyunca Trabzon havalisinde kütüphaneler. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (17): 305-312.
• Arslan, E. (2022). 18. ve 19. yüzyılda Mardin’de faaliyet gösteren Katolik ve Protestan misyoner okullar. International Journal of Mardin Studies, 3(1): 105-115. 27 Temmuz 2024 tarihinde https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/2278825 adresinden erişildi.
• Aydın, S. (2020). İnsanlığın Ortak Değerleri Kütüphane Kültürü. İstanbul: Evrensel Değerler Derneği.
• Baltacı, A. (2019). Nitel araştırma süreci: Nitel bir ragtime nasıl yapılır? Ahi Evran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (AEÜSBED), 5(2): 368-388. doi: 10.31592/aeusbed.598299
• Barlas, U. (1971). Gaziantep Tıp Fakültesi Tarihi ve Azınlık Okulları. Gaziantep: Gaziantep Kültür Derneği Yayınları.
• Barlas, U. ve Başağaoğlu, İ. (2013). XIX. Yüzyıldan cumhuriyetin ilk yıllarına kadar Gaziantep’teki sağlık kuruluşları. Lokman Hekim Dergisi, (Supplement VIII): 20-21 (Third Session: History of Medicine).
• Barlas, U. (1959). Gaziantep’te Amerikan hastanesi, kızlar okulu, kolej ve yetim evi. Gaziantep Kültür Dergisi, 2(19): 18.
• Baytop, T. (2003). Antep’in Öncü Hekimleri: Merkezi Türkiye Koleji Tıp Bölümü ve Antep Amerikan Hastanesi. İstanbul: SEV Matbaacılık Yayıncılık.
• Bliss, E. M. (1896). Turkey and the Armenian Atrocities. A Reign of Terror from Tartar Huts to Constantinople Palaces. New York: Edgewood Publishing Company.
• Bond, A. (1828). Memoir of the Rev. Pliny Fisk. Edinburgh: Crocker and Brester Company.
• Bulletin of Central Turkey College at Aintab, Turkey-in-Asia: Catalogue Number. (1910). Minneapolis, Minn.: Central Turkey College (Bulletin of Central Turkey at Aintab adlı derginin 1904, 2(2)’den ayrı basımıdır).
• Canyaş, H. ve Canyaş, F. O. (2012). Osmanlı’dan günümüze misyonerlerin kültürel alandaki faaliyetleri. Türklük Bilim Araştırmaları-TÜBAR= Journal of Turkology Research, (31): 55-75.
• Catalogue of Central Turkey College at Aintab Vilayet of Aleppo Turkey in Asia. (1901). Constantinople: Press of H. Matteosian Bible House.
• Central Turkey College: The Year Before the War. Report of the President of Central Turkey College, Aintab, Turkey, to The Board of Managers of the College, for the Year 1913-14. (1914). Aintab: Central Turkey College Publications.
• Cintosun, M. (2006). Misyonerlik ve Harput’taki Amerikan Misyoner Okulları Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma.Yüksek Lisans Tezi (Yayınlanmamış), Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı Din sosyolojisi Bilim Dalı, Şanlıurfa.
• Condensed Sketch of the Missions of the American Board in Asiatic Turkey. (1910). Boston, ABCFM.
• Constitution and By-Laws of the Central Turkey College. (1874). Boston: Todd, Printer, Congregational House.
• Coşkun, İ. (2022). Osmanlı Devleti’nde bir Fransız misyoner okulunun kuruluş süreci: Saint-Benoit (1360-1804). Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 15(2): 200-214.
• Çağır Benli, M. (2024). Osmanlı Devleti’nde ve İran’da misyonerlik faaliyetleri. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (17): 250-273.
• Çakın, İ. (1982). Kütüphanecilikte felsefi yaklaşım. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni, 31(4): 155-157.
• Dingeç, E. (2014). Amerikan misyoner okullarının Ermeni ayrılıkçı hareketindeki etkileri üzerine bir inceleme. Yeni Türkiye, 60: 1-10.
• Doğanay, R. (2009). Amerikalıların Antep misyonunun kuruluş ve faaliyetleri hakkında bir deneme. History Studies: International Journal of History, 1(1): 17-34. http://dx.doi.org/10.9737/hist_7
• Eddy, D. B. (1913). What Next İn Turkey: Glimpses of the American Board’s Work in the Near East. Boston, Mass: The Taylor Press.
• Elmacı, M. E. ve İyigör, B. (2018). Kuruluş gelişim ve değişim süreçleriyle Talas Amerikan Koleji. Akdeniz Eğitim Araştırmaları Dergisi= Mediterranean Journal of Educational Research, (23): 155-171. doi: 10.29329/mjer.2018.138.10
• Erdoğan, N. ve Oktaç Beycan, A. D. (2024). Anadolu’da yabancı okullar meselesine mimari bir bakış: Merzifon Amerikan Koleji. Akademik Sanat, (21): 82-105. doi: 10.34189/asd.2024.21.006
• General Catalogue of Central of Central Turkey College Aintab, Turkey, Asia, (1906). Beirut: American Press [in the ‘Annual Register’ issued in the spring of each year]. 20 Nisan 2025 tarihinde http://www.dlir.org/archive/archive/files/514862db13f737361f4e897bf28613be.pdf adresinden erişildi.
• Göver, İ. H. (2023). Talas Amerikan Koleji özelinde misyoner okullarına sosyolojik bir bakış. Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 26(2): 79-103. 20 Nisan 2025 tarihinde https://doi.org/10.18490/sosars.1382509 adresinden erişildi.
• Güllü, R. (2009a). Amerikan Board misyonerlerinin Antep’teki faaliyetleri ve Antep Amerikan Koleji. Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, (16): 129-175.
• Güllü, R. (2009b). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Gaziantep Ermenileri. Yüksek Lisans Tezi (Yayımlanmamış), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, İstanbul.
• Gündüz, Ş. (2020). Misyonerlik. TDV İslam Ansiklopedisi, 30: 193-199. 27 Temmuz 2024 tarihinde https://islamansiklopedisi.org.tr/misyonerlik adresinden erişildi.
• Harris, P.W. (1999). Nothing But Christ. New York: Oxford University Press.
• Karataş, Z. (2017). Sosyal bilim araştırmalarında paradigma değişimi: Nitel yaklaşımın yükselişi. Türkiye Sosyal Hizmet Araştırmaları Dergisi, 1(1): 68-86.
• Keskinbora, H. K. (2018). Osmanlı ülkesine ABD nüfuzu yerleştirme aracı: Tıbbi misyonerlik. Turkish Studies History, 13(16): 151-170. 20 Nisan 2025 tarihinde http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13884 adresinden erişildi.
• Kılıç, R. (2006). Misyonerlik ve Türkiye’ye yönelik misyoner faaliyetleri. Türklük Bilim Araştırmaları-TÜBAR= Journal of Turkology Research, (19): 327-342.
• Kieser, H. L. (2005). Iskalanmış Barış: Doğu Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet: 1839-1938. A. Dirim (Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kocabaşoğlu, U. (1999). XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan Okulları: (Cilt 6). G. Eren (Ed.), Osmanlı içinde, (340-349). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Kocabaşoğlu, U. (1989). Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika: 19 Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları. İstanbul: Arba Yayınları.
• Kocabaşoğlu, U. (1991). Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika: 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’ndaki Amerikan Misyoner Okulları. 2. bs., İstanbul: Arba Yayınları.
• Kuş, A., ve Alan, G. (2022). William John Childs’ın gezi notları ve Amerikan Board kayıtlarında Anadolu Koleji Yerleşkesi. İDEALKENT, 13(38): 2953-2974. 20 Nisan 2025 tarihinde https://doi.org/10.31198/idealkent.1101802 adresinden erişildi.
• Ortaylı, İ. (1981). Osmanlı İmparatorluğu’nda Amerikan okulları üzerine bazı gözlemler. Amme İdaresi Dergisi, 14(3): 87-96.
• Önal, M. (2020). Amerikan Board Kayıtlarına Göre Bandırma’da Bir Misyonerlik Tecrübesi (1844-1882). Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (39): 161-177. 20 Nisan 2025 tarihinde https://doi.org/10.30794/pausbed.659735 adresinden erişildi.
• Özkan, S. (2021). Osmanlı Devleti’nde misyoner eğitim kurumlarının bir örneği: Antep Merkezi Türkiye Koleji. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18 (47): 353-375.
• Özturan, N. C. (2024). 19. Yüzyıl sonunda Sivas’ta bulunan misyoner okulları. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 11 (6): 4370-4390. 20 Nisan 2025 tarihinde https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4284827 adresinden erişildi.
• Öztürk, A. ve Kamer, S. T. (2013). Activities of American Missionaries in Kayseri. Cumhuriyet International Journal of Education-CIJE, 2(2): 106-122.
• Padem, S. (2020). Yabancı Okullar Eğitim Programlarının 1820-1938 Yılları Arasında Türk Eğitim Sistemine ve Toplumsal Yaşama Etkileri. Doktora Tezi (Yayımlanmamış), Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü Eğitim Bilimleri Anabilim Dalı, Eskişehir.
• Polat, İ. (1988). Osmanlı İmparatorluğu’nda açılan Amerikan okulları üzerine bir inceleme. Belleten, 52(203): 627-652. 20 Nisan 2025 tarihinde https://doi.org/10.37879/belleten.1988.627 adresinden erişildi.
• Report of the President of Central Turkey College, Aintab, Turkey. (1912). To The Board of Managers of The College, For the Year 1911-1912. Richter, J. (1910). A History of Protestant Missions in the Near East. New York: Fleming H. Revell Company.
• Saatçi İzci, B. ve Halaç, H. H. (2022). Amerikan Board misyonerlik örgütüne dair çalışmaların bibliyometrik analizi. Turkish Academic Research Review, 7 (1): 97-118. 20 Nisan 2025 tarihinde https://dergipark.org.tr/tr/pub/tarr/issue/68995/1017465 adresinden erişildi.
• Sarafian, K. A. (1957). A Briefer History of Aintab. New York: United States of America. Stone, F. A. (2011). Sömürgeciliğin Hasat Mevsimi: Anadolu’da Amerikan Misyoner Okulları. A. Aksu (Türkçe Çev.). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Strong, W. E. (1910). The Story of the American Board. Boston: The Pilgrim Press.
• Şişman, A. (2008). XX. Yüzyıl başlarında Rumeli ve Adalardaki yabancı müesseseler. Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1): 1-10. 27 Temmuz 2024 tarihinde https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/202467 adresinden erişildi.
• Şişman. A. (2006). XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devleti'nde Yabancı Devletlerin Kültürel ve Sosyal Müesseseleri. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi.
• Taşkın, F. (2017). Amerikan BOARD misyonerlerinin Türkiye’deki sağlık faaliyetleri: 1833-1923. Avrasya İncelemeleri Dergisi- Journal of Eurasian Inquires, 6(2): 149-176. doi: 10.26650/jes372813
• Taşkın, F. (2012). Antep’te bir misyoner üniversitesi: Merkezi Türkiye Koleji. History Studies, 4(4): 415-431.
• Tekeli, İ. ve İlkin, S. (1999). Osmanlı İmparatorluğunda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Temizer, A. (2014). Van’da Amerikan Board misyonerlerinin faaliyetleri ve Van Amerikan Hastanesi. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 2(2): 169-204.
• To The Alumni and Former Students of Central Turkey College at Aintab and Other Friends. (1928). Aleppo. Toydemir, M. (2012). 1820’den Cumhuriyetin İlanına Kadar Antep’te Misyoner Faaliyetleri. Yüksek Lisans Tezi (Yayımlanmamış), Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Gaziantep.
• Tracy, Charles C. (1904). The Development of the American Board’s Work in Asiatic Turkey. Boston, Mass: The Board Congregational House.
• Turan, Ö. (2024). Osmanlı son döneminde Balkanlarda Amerikan Protestan misyonerleri. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, (56): 179-212.
• Uçak, N. (1997). Bilgi Merkezi İçin mi Kullanıcı, Kullanıcı İçin mi Bilgi Merkezi? B. Yılmaz (Yay. Haz.), Hacettepe Kütüphanecilik 25. Yıla Armağan içinde, (242-248). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Kütüphanecilik Bölümü.
• Yıldırım, M. A. (2009). XIX. Yüzyılın Son Çeyreğinde Ayntab Kazasında Ermeni Milliyetçiliği ve Amerikalı Misyonerler.
• M. M. Hülagü, Ş. Batmaz ve G. Alan (Yay. Haz.), Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler: Cilt 3 [Erciyes Üniversitesi, Nevşehir Üniversitesi II. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu, 22–24 Mayıs 2008, Türkiye, bildiriler kitabı] içinde, (51-63). Kayseri: Erciyes Üniversitesi.
• Yıldız, Ö. (2015). Anadolu’da Amerikan Misyonerleri. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Yılmaz, B. (2014). Ankara’da halk kütüphanesi sistemi: Niceliksel bir değerlendirme. Ankara Araştırmaları Dergisi, 2(2), 115-130.
• Yücel, İ. (2017). Anadolu’da Amerikan Misyonerliği ve Misyon Hastaneleri (1880-1934). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Yücel, İ. (2011). Anadolu’daki Amerikan Hastaneleri ve Tıbbi Misyonerlik (1880-1934). Doktora Tezi (Yayımlanmamış), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.
• Yücel, İ. (2016). Yabancı okullar ve kültürel milliyetçilik: Bursa Amerikan Kız Koleji tanassur hadisesi (1928). Belleten Dergisi, 80(287): 307-328.
• Yürür, G. (2013). Gaziantep'teki Amerikan Hastanesi, Hastaneye Bağlı Tıp ve Sağlık Okullarının Tarihi ve Çevreye Etkileri. Doktora Tezi (Yayımlanmamış), İstanbul Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı, İstanbul.