OSMANLI COĞRAFYASINDA HUKUKTA BATILILAŞMA: OSMANLI MERKEZ, MISIR VE TUNUS VİLÂYETLERİ EKSENİNDE MUKAYESELİ BİR BAKIŞ

Yıl 2019, Sayı: 62-63, 291 - 311, 01.12.2019

Ayhan Ceylan

Öz

XIX. yüzyılda ortaya çıkan hukukta Batılılaşma tüm Osmanlı coğrafyasını etkilemiştir. Bununla birlikte Osmanlı Devleti’nin merkezi ile Mısır ve Tunus vilâyetlerinin hukukta Batılılaşmada öne çıktığı görülmektedir. İç ve dış faktörler ile merkez-vilâyet ilişkileri bu üç bölgede hukukta reform yapılmasına sebep olmuştur. Hukukta Batılılaşma; düşünce, kanunlaştırma ve yargı alanına yansımıştır. Mısır ve Tunus’un özerk statüleri kendi kanunlarını yapabilmelerine ve yargı teşkilatını düzenlemelerine imkân vermiştir. Siyasî ve mâlî açıdan güçsüzlükleri her üç bölgeyi hukukî alanda Avrupa ülkelerinin etkisine ve baskısına maruz bırakmıştır. Bu etki ve baskı, İstanbul, Mısır ve Tunus’ta kanunlaştırmanın ve yargı teşkilatının Batılılaşmasında temel unsur görünümündedir. Etki ve baskının şiddeti hukukta Batılılaşmanın seviyesini de belirlemiştir. Zamanla Batılılaşma yönündeki hukukî reformlar geleneksel hukukun alanını daraltmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Hukuku, Hukukta Batılılaşma, Kanunlaştırma, Mısır Vilâyeti, Tunus Vilâyeti

Kaynakça

• Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, I-IX, VI. Kitap II. Kısım, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 1993.
• Anderson, J. N. D., “Law Reform in Egypt: 1850-1950”, P. M. Holt (ed.), Political and Social Change in Modern Egypt, London, 1968.
• Aristoteles, Politika, Çev.: Mete Tunçay, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2000, 5. Basım.
• Aydın, M. Âkif, “Türk Hukuk Tarihçiliği”, Türk Hukuk Tarihi Literatürü Dergisi, C. 3, S. 5, İstanbul, 2005.
• Aydın, M. Âkif, Türk Hukuk Tarihi, Beta Yayınevi, İstanbul, 2018, 15. Baskı.
• Aydın, M. Âkif, “Batılılaşma”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.: V, İstanbul, 1992.
• Baer, Gabriel, “Tanzimat in Egypt: The Penal Code”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 26, No.1,1963.
• Barkan, Ö. Lütfi, XV ve XVI’ncı Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Malî Esasları, Birinci Cilt: Kanunlar, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türkiyat Enstitüsü Neşriyatı, İstanbul, 1943.
• Beydilli, Kemal, “Islahat -XVIII. Yüzyıldan Tanzimata Kadar-”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.: XIX, İstanbul, 1999.
• Bilkâsim, İbrahim b. Cum’a, el-İktisâd ve’l-Müctema’ fî’l-Eyâleti’t-Tûnisî min 1861 ilâ 1864, Tûnis, 2002.
• Binbelgîs, Şeybânî, en-Nizamü’l-Kazâî fî Bilâdi’t-Tûnisiyye 1857-1921, Sfaks, 2002.
• Bozkurt, Gülnihâl, Batı Hukukunun Benimsenmesi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1996.
• Bu Zugaybe, Muhammed b. İbrahim, Hareketü Taknîni’l-Fıkhi’l-İslâmî bi’l-Bilâdi’t-Tunisî (1857-1965), Tunis, 2003.
• Ceylan, Ayhan, Osmanlı Coğrafyasında Anayasacılık Tunus Tecrübesi, Kitabevi, İstanbul, 2018.
• Ceylan, Ayhan, Osmanlı Taşra İdarî Tarzı Olarak Eyâlet-i Mümtâze ve Mısır Uygulaması, Kitabevi, İstanbul, 2014.
• Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1997, 2. Baskı.
• Çetin, Atilla, Tunuslu Hayreddin Paşa, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1999, 2. Baskı.
• Danişmend, İsmail Hâmi, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. 4, Türkiye Yayınevi, İstanbul, 1972.
• Ebi’d-Diyâf, Ahmed b., İthâfu Ehli’z-Zamân bi Ahbâri Mülûki Tûnis ve Ahdi’l-Emân (İthâf) I-V, Tûnis, 1999.
• İmâm, Reşâd el-, et,Tefkîr’ül-Islâhî fî Tûnis fî’l-Karni’t-Tâsia Aşar ilâ Sudûri Kânûni “Ahdi’l-Emân”, Darü Sühnûn, Tûnis, 2010.
• Goldberg, Jan, “On the Origins of Majalis al-Tujjar in Mid-Nineteenth Century Egypt”, İslâmic Law and Society, Vol. 6, No. 2.
• Hafnavi, Abdülmecid Muhammed, Tarihü'l-kanuni'l-Mısri: el-Asrü'l-İslâmî, byy., ty.
• Hayreddîn et-Tûnisî, Akvemü’l-Mesâlik fî Marifeti Ahvâli’l-Memâlik, Temhîd ve Tahkîk, Munsıf eş-Şennûfî, tab’atü’s-sâniye, Tûnis, 2000.
• Hourani, Albert, Arap Halkları Tarihi, Çev.: Yavuz Alogan, İletişim Yayınları, İstanbul, 2003, 4. Baskı.
• Hourani, Albert, Çağdaş Arap Düşüncesi, Çev.: Latif Boyacı-Hüseyin Yılmaz, İnsan Yayınları, İstanbul, 2000, 2. Baskı.
• Hoyle, Mark S. W., “The Origins of the Mixed Courts of Egypt”, Arab Law Quarterly, Vol. 1, No:2, 1986.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin/Salih, Sadâvî Sâlih, es-Sekâfetü’t-Türkiye fî Mısr, IRCİCA, İstanbul, 2003.
• İnalcık, Halil, “Kanunnâme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C.: XXIV, TDV, İstanbul, 2001.
• İnalcık, Halil, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler”, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler, Eren Yayıncılık, İstanbul, 1996, 2. Baskı.
• Kanunnâme-i Hümayun, Bulak Matbaası, Kahire, 1271.
• Kaynar, Reşat, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1985, 2. Baskı.
• Kozak, İbrahim Erol, Kadîm Dönemler Genel Hukuk Tarihi, Adalet Yayınevi, Ankara, 2011.
• Lewis, Bernard, İslâm’ın Siyasal Söylemi, Çev.: Ünsal Oskay, Cep Yayınları, İstanbul 1993.
• Mahmasânî, Subhî, el-Evdaü’t-Teşrîîyye fî’d- Düveli’l-Arabiyye, et-tab’atü’r-râbia, Beyrut, 1981.
• Mardin, Şerif, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, Çev.; M. Türköne/F. Unan/İ. Erdoğan, İletişim Yayınları, İstanbul, 1996.
• Noviçev, A. D., “1839 Gülhane Hatt-ı Hümayunu ve Dış Politikadaki Boyutları”, Çev.: Darhan Hıdırali, İnalcık, Halil, Seyitdanlıoğlu, Mehmet, Tanzimat, Ankara, 2006, 2. Baskı.
• Özer, Sevda Özkaya, Osmanlı Devleti İdaresinde Mısır (1839-1882), Yayınlanmamış doktora tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Elazığ, 2007.
• Peters, Rudolf, “İslâmic and Secular Criminal Law in Nineteenth Century Egypt: The Role and Function of the Qadi”, İslâmic Law and Society, Vol. 4, No.1 (1997).
• Peters, Rudolph, “What Does it Mean to be an Official Madhhab? Hanafism and the Ottoman Empire”, P. Bearman/R.Peters/F.Vogel (ed.), In The İslâmic School of Law:Evolution, Devolution, and Progress, Cambridge MA:Harvard University Press, 2005.
• Râgıb Râuf, Râuf Ahmed, Mısır Meselesi, İstanbul, 1334.
• Seyyid Mahmud, Seyyid Muhammed es-, XVI. Asırda Mısır Eyâleti, İstanbul, 1990.
• Şehâta, Şefik, Târihu Hareketi’t-Tecdîd fi’n-Nuzûmi’l-Kânuniyye fî Mısr Münzü Matlai‘l-Karni’t-Tâsia Aşar, byy, 1961.
• Şişman, Adnan, Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2004.
• Tahtâvî, Rifâa Râfi et-, Tahlîsü’l-İbrîz fî Telhîsi Bârîz, Bulak, 1849.
• Tahtâvî, Rifâa Râfi el-, Paris Gözlemleri, Haz.: Cemil Çiftçi, Ses Yayınları, İstanbul, 1992.
• Temîmî, Abdülcelîl, “Takrîr ani’l-Ehdâsi’s-Siyâsiyye bi Tûnis Hilâle’l-Işrîyn Senete’t-Tâliye (1838-1858)”, el-Mecelletü’t-Târîhiyyetü’l-Megâribiyye, aded 2, Yûlyo 1974, Tûnis.
• Tıveylî, Ahmed, Dirâsât ve Vesâık ani’l-Hareketi’l-Islâhiyye bi Tûnis, Tûnis, 1992.
• Tuğ, Salih, İslâm Ülkelerinde Anayasa Hareketleri (XIX. ve XX. Asırlar), İrfan Yayınları, İstanbul, 1969.
• Türköne, Mümtaz’er, Siyasi İdeoloji Olarak İslâmcılığın Doğuşu, İletişim Yayınları, İstanbul, 1994, 2. Baskı.
• Umur, Ziya, Roma Hukuku, Filiz Kitabevi, İstanbul, 1984.
• Womble, Theresa Liane, Early Constitutionalism in Tunisia, 1857-1864: Reform and Revolt, Ph.D. Dissertation, Department of Near Eastern Studies, Princeton University, 1997.
• Zouari, Abdel/Jawed, European Capitalist Penetration of Tunisia, 1860-1881: A Case Study of the Regency’s Debt Crisis and the Establishment of the International Financial Commission, Doctoral Dissertation, University of Washington, 1998.