Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’nin Hazırlanışı, Uygulanması Ve Kapsamı

Yıl 2021, Sayı: 66, 701 - 726, 18.05.2021

Mücahit Ceylan

Öz

Osmanlı Devleti’nin son devrinin siyasi, hukuki ve iktisadi şartları muvacehesinde ortaya çıkan medeni kanun ihtiyacı, kanunun mehazi ile alakalı muhtelif fikirlerin öne sürülmesine sebep olmuştur. Code Civil’in (Fransız Medeni Kanunu) alınması veya fıkha dayanan bir kanun hazırlanması konusunda fikir ayrılığı oluşmuş, neticede Ahmet Cevdet Paşa’nın temsil ettiği görüş olan ikincisi tercih edilmiş ve böylece Türk hukuk tarihinin ilk medeni ve Borçlar Kanunu olan Mecelle hazırlanmıştır. 19.asırda Osmanlı hukukçularının Hanefi fıkhının içtihadlarından tedvin ettiği bir kanun çalışması olan Mecelle; bir mukaddime ve 16 kitaptan oluşmaktadır. Çalışmanın gayesi, Mecelle’yi ve hazırlanış sebeplerini tarihi süreç içerisinde incelemektir.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Fermanı, Medeni Hukuk, Mecelle, Kanunlaştırma, Fıkıh, Ahmet Cevdet Paşa, Resepsiyon, Telfik, İçtihat, Kanunname

Kaynakça

• Açıkgöz, Ömer; Osmanlı Modernleşmesi, İstanbul, 2008
• Ahmet Cevdet Paşa; Ma’ruzat, Yayınlayan: Yusuf Halaçoğlu, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1980
• Ahmet Cevdet Paşa; Tezâkir, Yayınlayan: Cavid Baysun, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991
• Akgündüz, Ahmet; Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, OSAV Yayınları, İstanbul, 1990
• Akyıldız, Ali; “Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye”, DİA, c. XXVIII
• Ali Efendi, Çatalcalı; Fetâvâ-yı Ali Efendi, İstanbul 1324, I–II.
• Ali Akyıldız; Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yayınları, İstanbul, 2006
• Ali Haydar, Hocaeminefendizade; Dürerü’l Hukkam Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, İstanbul, 1330
• Ansay, Sabri Şakir; Hukuk Tarihinde İslam Hukuku, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1954.
• Arsal, Sadri Maksudi; Türk Tarihi ve Hukuk, İstanbul, 1947
• Ataay, Aytekin; “Neden İsviçre Medeni Kanunu”, Medeni Kanunun 50. Yılı Sempozyumu, İstanbul 1978.
• Atıf Bey, Kuyucaklızade; Mecelle İzahı, Mahmud Bey Matbaası
• Avcı, Mustafa; Türk Hukuk Tarihi Dersleri, Atlas Yayınları, Konya, 2017
• Aydın, Mehmet Akif; Mecelle’nin Hazırlanışı, Osmanlı Araştırmaları, c.IX, İstanbul, 1989
• Aydın, Mehmet Akif; Türk Hukuk Tarihi, Beta Basım Yayın, İstanbul, 2017
• Aydın, Mehmet Akif; Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye”, DİA, c. XXVIII.
• Aydın, Mehmet Akif; “Kanun-ı Esasi”, DİA, c. XXIV
• Aydın, Mehmet Akif; “Kitabu’l Vedia” Osmanlı Araştırmaları, XIII [1993]
• Aydın, Mehmet Akif/ HALAÇOĞLU, Yusuf; “Cevdet Paşa” md., DİA, Ankara, 1993, c.7
• Ayverdi; İlhan Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Yayınları, İstanbul, 2011
• Baktır, Mustafa; “İslâm Hukukunun Genel Prensipleri”, Ekev Akademi Dergisi, sayı: 34, 2008
• Barkan, Ömer Lütfi; “Kanunnâme”md., İA, Milli Eğitim Bakanlığı
• Barkan, Ömer Lütfi; “Osmanlı İmparatorluğu Teşkilat ve Müesseselerinin Şer’iliği Meselesi,” İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. XI, (1945)
• Belgesay, Mustafa Reşit; Mecelle’nin Külli Kaideleri ve Yeni Hukuk, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 1946, c.XVII
• Berkes, Niyazi; Türkiye’de Çağdaşlaşma, Dogu-Batı Yayınları, İstanbul, 1988
• Berki, Ali Himmet; Açıklamalı Mecelle, Hikmet Yayınları, İstanbul, 1982.
• Bingöl, Sedat; Tanzimat Devrinde Osmanlı’da Yargı Reformu, Eskişehir 2004
• Black’s Law Dictionary; 7th Ed., Editor: B.A Garner, Minnesota, 1999
• Bozkurt, Gülnihâl; Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996, Ankara
• Bozkurt, Gülnihâl; “Mahmut Esat Bozkurt’un Laik Hukuka Geçişe Katkıları”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1994, c.2
• Bozkurt, Mahmut Esat; “Türk Medeni Kanunu Nasıl Hazırlandı?”, Medeni Kanunun XV. Yıl Dönümü için, İstanbul, 1944.
• Celal Nuri; Havaic-i Kanuniyemiz, İstanbul, 1331.
• Ceride-i İlmiyye; c. II, sayı: 20–21; c. III, sy. 28, 29, 30
• cezîrî, Abdurrahman; Kitâbü’l-Fıkh `Ale’l-Mezahibi’l-Erba’a, Kahire, 1997
• Cin, Halil – Akgündüz, Ahmet; Türk Hukuk Tarihi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1996.
• Cin, Halil; “Tanzimat Döneminde Osmanlı Hukuku ve Yargılama Usûlleri”, 150. Yılında Tanzimat, (Yayına Hazırlayan: Hakkı Dursun Yıldız), Ankara, 1992
• Çoban, Ayşegül; Mecelle’nin Tadil Edilen Maddelerinin İslam Hukuku Açısından Değerlendirilmesi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2008
• Danişmend, İsmail Hâmi; İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, Türkiye Yayınları, İstanbul, 1972
• Davison, Roderic H.; Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform, Papirüs yay, İstanbul, 1997
• Demir, Abdullah; Külli Kaideler Ekolü ve Mecelle, Katre Yayınları, İzmir, 2008
• Dursunüst, Elif; “Kabul Edilme Sürecinde Türk Kanun-ı Medenîsi”, Usûl Dergisi, c.12, yıl:2010, sayı:1 Düstur, İkinci Tertip, c.VI
• Ebussuud Efendi; Maruzat, Haz.Pehlül Düzenli, İstanbul, 2013
• Ekinci, Ekrem Buğra; İslam Hukuk Tarihi, Arı Sanat Yayınları, İstanbul, 2006
• Ekinci, Ekrem Buğra; Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri, İstanbul 2004
• Ekinci, Ekrem Buğra; Osmanlı Hukuku, Arı Sanat Yayınevi, İstanbul, 2008
• Ellek, Hasan; “Osmanlı’da Kanunlaştırma Hareketleri ve Mecelle”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.3, S.6, 2014, s.119-159.
• Engelhardt, Edouard, P.;Tanzimat ve Türkiye, Çev. Ali REŞAD, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 1999
• Erdem, Sami; Türkçede Mecelle Literatürü, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c. III, sayı: 5, (2005), ss. 674- 690
• Eryılmaz, Bilal; Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İşaret yay., İstanbul, 1992
• Esirgen, Seda Örsten; “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türk Hukukunda Kanunlaştırma Hareketleri”, ADALET DERGİSİ, Aralık 2019, Yıl:146, Dönem:VI sayı: 62-63
• Esirgen, Seda Örsten; “Osmanlı Devleti’nde Medeni Kanun Tartışmaları: Mecelle mi, Fransız Medeni Kanunu mu?”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırmaları Merkezi Dergisi, 2011, Bahar
• Fetâvâ-yı Hindiyye; Tercüme: Mustafa Efe, Akçağ Yayınları, Ankara, 1984-1988, I-XVI cilt
• Fendoğlu, H.Tahsin; Türk Hukuk Tarihi, İstanbul, 2000
• Gayretli, Mehmet; Tanzimat Sonrasından Cumhuriyet’e Kadar Olan Dönemde Kanunlaştırma Çalışmaları (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2008
• God; Franko; “Mecelle ve Usul-ü Muhakeme”,Hukuki Bilgiler Mecmuası, yıl 1926, sayı 2.
• Gözler, Kemal; Hukuka Giriş, Ekin Yayınları, Bursa, 2017
• Gür, A. Refik; Hukuk Tarihi ve Tefekkürü Bakımından Mecelle, Sebil Yayınevi, İstanbul, 1993
• Hacı Reşid Paşa; Ruhu’l-Mecelle, Darul-Hilafeti’l-Aliyye, 1326
• Haçkalı, Abdurrahman; “Hanefî Mezhebinin İçtihat Geleneğinin Tümdengelimci Yönü Üzerine”, İslâmi Araştırmalar, cilt: 15/2, 2002
• Has, Şükrü Selim; “Mülteka’l-Ebhur”maddesi, DİA, c.XXXI
• Heyd, Uriel; “Eski Osmanlı Hukukunda Kanun ve Şeriat”, (terc. Selahattin Eroğlu), AÜİFD, c. XXVI, 1983.
• Hıll, Enid; “Mukayeseli Hukuku Bilimi, Modern Bir Kanunlaştırma Bilimi’nin Gelişmesinde Bir Kaynak Olarak İslâm Hukuku”, Sosyal ve Tarihi Bağlamında İslâm Hukuku İçinde, Editör: Aziz el-Azme, çev: Fethi Gedikli, İstanbul, tsz.
• Hüseyin Kazım; “Mecelle ve Usul-ü Muhakeme”, Hukuki Bilgiler Mecmuası, yıl: 1927, sayı 6, s. 341–342.
• Imber, Colin; Şeriattan Kanuna Ebussuûd ve Osmanlı’da İslamî Hukuk, Çev; Murteza Bedir, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2004
• İbrahim, Abdulazim; “Mecelle’nin Orta Doğu Devletlerine Tesiri”, Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi, c.1, s.1, 2017
• İnalcık, Halil; Devlet-i Aliyye, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2009
• İnalcık, Halil; Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet, Eren Yayınları, İstanbul, 2005
• İnalcık, Halil; “Osmanlı Hukukuna Giriş, Örfi-Sultani Hukuk ve Fatih’in Kanunları”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, c.XIII/2, 1958, s.102-126.
• İnalcık, Halil; “Tanzimat Nedir?”. Tanzimat. (Editörler: Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu) Türkiye İş Bankası Yayınları İstanbul, 2011)
• İzgöer, Zeki; Ahmet Cevdet Paşa, Şule Yay., İstanbul, 1999
• Jorga, Nicolae; Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, İstanbul, 2012
• Kallek, Cengiz; “Fetâvâ-yı Ali Efendi”, DİA, c.XII
• Karal, Enver Ziya; Osmanlı Tarihi, c. V, TTK yay., 5. Baskı, Ankara, 1999
• Karaman, Hayreddin; Başlangıçtan Zamanımıza Kadar İslam Hukuk Tarihi, Nesil Yayınları, İstanbul, t.y.,
• Karayalçın, Yaşar/ Mumcu, Ahmet; Türk Hukuk Bibliyografyası, Türk Harflerinin Kabulüne Kadar Yayınlanmış Kitap ve Makaleler, 1727-1928, Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara, 1972
• Kaşıkçı, Osman; İslam ve Osmanlı Hukukunda Mecelle, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul, 1997
• Kenanoğlu, Macit; Ticaret Kanunnamesi ve Mecelle Işığında Osmanlı Ticaret Hukuku, Lotus, Ankara, 2005
• Keskioğlu, Osman; Fıkıh Tarihi ve İslâm Hukuku, Ankara, ts
• Keskioğlu, Osman; “Ahmed Cevdet Paşa Hayatı ve Eserleri”, A.Ü.İ.F.D, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1967
• Kılıç, Muhammed Tayyip; Umumi Hukuk Tarihinde Kanunlaştırma Olgusu, Maltepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Haziran 2011, c.10, sayı:1-2
• Kızılkaya, Necmettin; Hanefi Mezhebi Bağlamında Külli Kaideler, İz Yayıncılık, İstanbul, 2013
• Kızıltan, Yılmaz; “1.Meşrutiyet’in ilanı ve İlk Osmanlı Meclis-i Mebusanı”, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dargisi, c.26
• Malkaç, Mehmet; Ana Hatlarıyla Mecelle ve Mecelle İle İlgili Bibliyografik Çalışma, Yayınlanmamış Y.Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi SBE, Sakarya, 2001
• Mardin, Ebul’ula; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1996
• Mardin, Şerif; “Mecellenin Kaynakları Üzerine Açıklayıcı Notlar”, Türk Modernleşmesi, 17. Baskı, (Çeviren: Yusuf Bayraktutan), İstanbul, 2007
• Mecelle-i Ahkâm-i Adliye; Terakki Kütüphanesi, Dersaadet, 1389
• Mecelle-i Ahkâm-i Adliye; (haz. Ali Himmet Berki), İstanbul, 1982
• Namlı, Tuncer; Tanzimat ve Sonrası Dönem Kanunlaştırmaları Karşısında İslam Âlimlerinin Aldığı Tavır ve Bunun Neticeleri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Ü. SBE.), Kayseri, 1988
• Okiç, M. Tayyib; Osman Öztürk-Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle Tanıtım Yazısı, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, cilt: VI, sayı: 1-2, 1975
• Onar, Sıddık Sami; “Osmanlı İmparatorluğunda İslam Hukukunun Bir Kısmının Codification’u, Mecelle”, İÜHFD, c. XX/1–4, s.57–85.
• Ortaylı, İlber; “Osmanlı Devletinde Laiklik Hareketleri Üzerine”, Ü. Yaşar Doğanay’ın Anısına Armağan, c. I, İstanbul 1982
• Osmanağaoğlu Karahasanoğlu, Cihan; “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye’nin Yürürlüğe Girişi ve Türk Hukuk Tarihi Bakımından Önemi”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, c.29, 2011, s.93-124.
• Otacı, Cengiz, Hukukun Laikleşme Serüveni, Birey yay., İstanbul, 2004
• Özen, Şükrü; “Osmanlı Dönemi Fetva Literatürü”, TALİD, 3/5, 2005
• Özkorkut, Nevin Ünal; Hukuk Devleti Düşüncesinin Osmanlı Devlet Yapısına Etkisi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi SBE, 2000
• Öztürk, Osman; Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle, İslami İlimler Araştırma Vakfı Yayınları, 1973
• Rehber-i Tâlibân-ı Mecelle; Mahmut Bey Matbaası, İstanbul, 1305
• Sarkis, Karakoç; Külliyât-ı Kavânin, Cilt: I., Fihrist-i Tarihî 16 Muharrem 855-3 Şaban 1293 (1451-1876), (Yayına Hazırlayanlar: Mehmet Akif Aydın, Mehmet Akman, Ekrem Buğra Ekinci, Mustafa Macit Kenanoğlu), Ankara 2006
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet; Tanzimat Devrinde Meclis-i Vala (1838-1868), Ankara TTK, 1996
• Seyyid Nesib; “Mecelle’nin Islahına Doğru”, Darulfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası, sayı: I/4, ss. 405-425
• Şimşirgil, Ahmet/ Ekinci, Ekrem Buğra; Ahmet Cevdet Paşa ve Mecelle, İstanbul, 2008
• Türk Hukuku Lûgatı; Türk Hukuk kurumu tarafından hazırlanmış, Başbakanlık Mevzuâtı Geliştirme ve Yayın Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1991
• Türkzâde, Ziyaeddin; Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye Şerhi, İstanbul, 1312
• Üçok, Coşkun- Mumcu, Ahmet -Bozkurt, Gülnihal; Türk Hukuk Tarihi, Turhan Kitabevi, Ankara, 2008
• Üçok, Coşkun; “İslâm Hukukunun Temel Kurallarından “İçtihatla İçtihat Nakz Edilmez””, İmran Öktem’e Armağan İçinde, Ankara, 1970
• Vakanüvis Ahmed Lütfi Efendi; Vakayiname, Yayına Hazırlayan: Münir Aktepe, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1989
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet; “Kanunlaştırma hareketleri ve Tanzimat” Tanzimat c. I, İstanbul, 1999.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet; “Türk Hukuk Hayatındaki Düalizm ve Şer’î Hukuktan Laik Hukuka Geçiş”, Yargıtay Yüzüncü Yıldönümü Armağanı, İstanbul, 1968
• Yavuz, Hulusi; “Ahmet Cevdet Paşa ve Mecelle’nin Tedvini”, Ahmet Cevdet Paşa (1823-1895) Sempozyum 9-11 Haziran 1995, TDV., Ankara, 1997
• Zeydan, Abdülkerim; el-Veciz fi Usuli’l-Fıkh, Müesseseti’r Risaleti’n Naşirun, Beyrut, 1436
• Zıff, Bruce; Principles of Property Law, 2.nd Ed., Toronto, 1996
• Zuhayli, Vehbe; el-Fıkhu’l-İslami ve Edilletühu, Dımaşk, 1984
• https://www.admin.ch/opc/fr/classified-compilation/19070042/index.html
• http://adaletdergisi.adalet.gov.tr/index.html#portfolio