Prisoner’s Rights in Ottoman Law of Tanzimat Era in Terms of Prison Conditions

Yıl 2022, Sayı: 69, 175 - 212, 12.12.2022

Melikşah Aydın

https://doi.org/10.57083/adaletdergisi.1217771

Cited By: 1

Öz

The punishment of a person who has committed a crime is very important in terms of ensuring and protecting social peace and reconciliation. One of the purposes of punishment is the melioration of the culprit. One of the penalties foreseen to ensure the melioration of the culprit is imprisonment. It is seen that the prisons, the institution where the prison sentence is fulfilled, have changed and developed in the historical process of the Ottoman Empire. Prisons were also affected by the westernization movement that started with the Tanzimat Era. In the Ottoman Empire, where Islamic law was applied, which paid great attention to the rights of the prisoners, along with the change in the Tanzimat process, the prison reform was put into practice with the pressure of the western states. Later, in the İttihat and Terakki administration, this reform was considered important and maximum effort was made to implement it. Although it is open to debate whether this reform was successful or not, it is clear that important regulations have been made on the rights of prisoners. In this study, the subject of prisoners' rights in the Ottoman Empire will be examined considering the last years of the Ottoman Empire and especially in the post-Tanzimat period. In the light of the regulations and archive documents made in this period, the development of the rights of the prisoners and the implementation of the regulations will be tried to be explained..

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Era, Prison, Prisoner, Prisoner Rights.

TANZİMAT SONRASI OSMANLI HUKUK SİSTEMİNDE HAPİSHANE KOŞULLARI AÇISINDAN MAHKÛM HAKLARI (1839-1920)

Öz

Suç işlemiş olan bir kimsenin cezalandırılması toplumsal barış ve huzurun sağlanması ve korunması açısından çok önemlidir. Cezanın amaçlarından birisi ise suçlunun ıslahıdır. Suçlunun ıslahını sağlamak için öngörülen cezalardan birisi de hapis cezasıdır. Hapis cezasının yerine getirildiği kurum olan hapishanelerin Osmanlı Devleti’nin tarihsel süreci içinde değiştiği ve geliştiği görülmektedir. Tanzimat Fermanı ile başlayan Batılılaşma hareketinden hapishaneler de etkilenmiştir. Mahkûm haklarına oldukça dikkat eden İslam hukukunun uygulandığı Osmanlı Devleti’nde de Tanzimat sürecinde yaşanan değişim ile beraber Batılı devletlerin baskısı ile hapishane reformu uygulamaya konulmuştur. Daha sonra İttihat ve Terakki yönetiminde de bu reform önemli görülmüş ve uygulanmasına azami çaba gösterilmiştir. Bu reformun başarılı olup olmadığı konusu tartışmaya açık olsa da mahkûm hakları konusunda önemli düzenlemelerin yapıldığı açıktır. Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nde mahkûm hakları konusu Osmanlı Devleti’nin son yılları ve özellikle Tanzimat sonrası dönem incelenecektir. Bu dönemde yapılan düzenlemeler ve arşiv belgeleri ışığında mahkûm haklarının gelişimi ve düzenlemelerin uygulamasının nasıl olduğu açıklanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tanzimat Dönemi, Hapishane, Mahkûm, Mahkûm Hakları., Tanzimat Era, Prison, Prisoner, Prisoner Rights.

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri Başkanlık Osmanlı Arşivi, Bab-ı Ali Evrak Odası Evrakı (BOA, BEO.) 4228/317032. H. 27 Zilkade 1331 / M. 28 Ekim 1913.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi, Dahiliye Nezareti Mebani-i Emiriye-Hapishaneler Müdüriyeti Evrakı (BOA, DH.MB.HPS.) 1/9. H. 9 Cemazeyilevvel 1329 / M. 8 Mayıs 1911.
• BOA, DH.MB.HPS. 3/5. H. 2 Recep 1330 / M. 17 Haziran 1912.
• BOA, DH.MB.HPS. 3/7. H. 10 Recep 1330 / M. 25 Haziran 1912.
• BOA, DH.MB.HPS. 8/63-12. H. 30 Zilhicce 1333 / M. 8 Kasım 1915.
• BOA, DH.MB.HPS. 12/24. H. 22 Cemazeyilahir 1335 / M. 15 Nisan 1917.
• BOA, DH.MB.HPS. 35/12-1,3,5,7,9,11. H. 2 Şaban 1331 / M. 7 Temmuz 1913.
• BOA, DH.MB.HPS. 39/2. H. 3 Rabiulahir 1334 / M. 8 Şubat 1916.
• BOA, DH.MB.HPS. 39/43. H. 25 Safer 1336 / M. 10 Aralık 1917.
• BOA, DH.MB.HPS. 40/23-1,3,4. H. 23 Rabiulahir 1337 / M. 26 Ocak 1919.
• BOA, DH.MB.HPS. 40/29-1,3,5,7. H. 17 Cemazeyilevvel 1337 / M. 18 Şubat 1919.
• BOA, DH.MB.HPS. 42/40-5. H. 15 Cemazeyilevvel 1332 / M. 11 Nisan 1914.
• BOA, DH.MB.HPS. 44/27. H. 12 Zilkade 1332 / M. 2 Ekim 1914.
• BOA, DH.MB.HPS. 47/41. H. 13 Şevval 1336 / M. 22 Temmuz 1918.
• BOA, DH.MB.HPS. 50/15-9. H. 27 Şaban 1332 / M. 21 Temmuz 1914.
• BOA, DH.MB.HPS. 72/3-1,3,5,6,7. H. 1 Cemazeyilevvel 1331 / M. 8 Nisan 1913.
• BOA, DH.MB.HPS. 73/56. H. 12 Cemazeyilevvel 1333 / M. 28 Mart 1915.
• BOA, DH.MB.HPS. 74/51. H. 18 Safer 1334 / M. 26 Aralık 1915.
• BOA, DH.MB.HPS. 76/8. H. 3 Safer 1335 / M. 29 Kasım 1916.
• BOA, DH.MB.HPS. 77/38-2. H. 30 Rabiulevvel 1335 / M. 24 Ocak 1917.
• BOA, DH.MB.HPS. 78/90. H. 15 Şevval 1336 / M. 24 Temmuz 1918.
• BOA, DH.MB.HPS. 80/22. H. 12 Cemazeyilevvel 1337 / M. 6 Mart 1917.
• BOA, DH.MB.HPS. 92/18; H. 12 Ramazan 1334 / M. 13 Temmuz 1916.
• BOA, DH.MB.HPS. 92/44. H. 10 Muharrem 1335 / M. 6 Kasım 1916.
• BOA, DH.MB.HPS. 92/46. H. 19 Muharrem 1335 / M. 15 Kasım 1916.
• BOA, DH.MB.HPS. 98/21. H. 3 Muharrem 1338 / M. 28 Eylül 1919.
• BOA, DH.MB.HPS. 98/29. H. 28 Safer 1338 / M. 22 Kasım 1919.
• BOA, DH.MB.HPS. 98/46. H. 12 Cemazeyilahir 1338 / M. 3 Mart 1920.
• BOA, DH.MB.HPS. 99/29. H. 13 Recep 1339 / M. 23 Mart 1921.
• BOA, DH.MB.HPS. 102/13. H. 4 Safer 1337 / M. 9 Kasım 1918.
• BOA, DH.MB.HPS. 109/8. H. 11 Rabiulahir 1337 / M. 14 Ocak 1919.
• BOA, DH.MB.HPS. 109/14. H. 7 Cemazeyilevvel 1337 / M. 8 Şubat 1919.
• BOA, DH.MB.HPS. 135/57. H. 25 Cemazeyilahir 1340 / M. 23 Şubat 1922.
• BOA, DH.MB.HPS. 143/44. H. 26 Ramazan 1329 / M. 20 Eylül 1911.
• BOA, DH.MB.HPS. 144/103. H. 23 Rabiulevvel 1330 / M. 12 Mart 1912.
• BOA, DH.MB.HPS. 148/30. H. 20 Recep 1331 / M. 25 Haziran 1913.
• BOA, DH.MB.HPS. 149/8-2. H. 10 Rabiulevvel 1332 / M. 6 Şubat 1914.
• BOA, DH.MB.HPS. 149/11. H. 19 Rabiulevvel 1332 / M. 15 Şubat 1914.
• BOA, DH.MB.HPS. 151/52. H. 17 Zilkade 1332 / M. 7 Ekim 1914.
• BOA, DH.MB.HPS. 152/35. H. 21 Muharrem 1333 / M. 9 Aralık 1914.
• BOA. DH.MB.HPS. 152/41. H. 25 Safer 1335 / M. 21 Aralık 1916.
• BOA, DH.MB.HPS. 155/33. H. 26 Şevval 1333 / M. 6 Eylül 1915.
• BOA, DH.MB.HPS. 157/27. H. 5 Recep 1334 / M. 8 Mayıs 1916.
• BOA, DH.MB.HPS. 157/68-5. H. 23 Zilhicce 1334 / M. 21 Ekim 1916.
• BOA, DH.MB.HPS. 163/86. H. 30 Zilkade 1337 / M. 27 Ağustos 1919.
• BOA, DH.MB.HPS. 164/47. H. 16 Rabiulahir 1338 / M. 8 Ocak 1920.
• BOA, DH.MB.HPS. 164/61. H. 27 Rabiulahir 1338 / M. 19 Ocak 1920.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi, Dahiliye Nezareti Mebani-i Emiriye-Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik Evrakı (BOA, DH.MB.HPS.M.) 2/18. H. 12 Ramazan 1329 / M. 6 Eylül 1911.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 9/53-1. H. 22 Muharrem 1332 / M. 21 Aralık 1913.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 11/18-2. H. 3 Rabiulahir 1332 / M. 1 Mart 1914.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 11/26. H. 7 Rabiulahir 1332 / M. 5 Mart 1914.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 26/59. H. 17 Rabiulevvel 1335 / M. 11 Ocak 1917.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 27/3. H. 4 Rabiulahir 1335 / M. 28 Ocak 1917.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 27/10. H. 8 Rabiulahir 1335 / M. 1 Şubat 1917.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 27/21-8. H. 18 Rabiulahir 1335 / M. 11 Şubat 1917.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 28/6. H. 4 Cemazeyilahir 1335 / M. 28 Mart 1917.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 33/85, H. 9 Şaban 1336 / M. 20 Mayıs 1918.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 36/18. H. 17 Rabiulevvel 1337 / M. 21 Aralık 1918.
• BOA, DH.MB.HPS M, 38/105-2. H. 25 Şevval 1337 / M. 24 Temmuz 1919.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 41/3. H. 6 Rabiulahir 1338 / M. 29 Aralık 1919.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 41/50, H. 15 Cemazeyilahir 1338 / M. 6 Mart 1920.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 46/28, H. 8 Şevval 1339 / M. 15 Haziran 1921.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 48/30, H. 5 Recep 1340 / M. 4 Mart 1922.
• BOA, DH.MB.HPS.M. 53/5-1. H. 16 Şaban 1329 / M. 12 Ağustos 1911.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi, Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (BOA, DH.MKT.) 1896/30; H. 29 Rabiulahir 1309 / M. 2 Aralık 1891.
• BOA, DH.MKT. 2307/84. H. 18 Şevval 1317 / M. 19 Şubat 1900.
• BOA, DH.MKT. 2331/54. H. 9 Zilhicce 1317 / M. 10 Nisan 1900.
• BOA, DH.MKT. 2724/29-1,2. H. 8 Muharrem 1327 / M. 30 Ocak 1909.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi, Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu (BOA, DH.TMIK.S.) 38/65. H. 24 Rabiulevvel 1320 / M. 1 Temmuz 1902.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi, Şura-yı Devlet Evrakı (BOA, ŞD.) 1345/6. H. 2 Rabiulahir 1315 / M. 31 Ağustos 1897.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi, Yıldız Perakende Evrakı Evrakı Yaveran ve Maiyyet-i Seniyye Erkan-ı Harbiye Dairesi (BOA, Y.PRK.MYD.) 13/9, H. 29 Zilhicce 1310 / M. 14 Temmuz 1893.
• Başkanlık Osmanlı Arşivi, Zabtiye Nezareti Evrakı (BOA, ZB.) 23/9-2, H. 10 Şevval 1325 / M. 16 Kasım 1907.
• Basılı Kaynaklar
• Ahmed Lütfi (Efendi), Vak’a-Nüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, Yayına hazırlayan M. Münir Aktepe, TTK Yayınları, Ankara 1989.
• Ahmet Şerif, Anadolu’da Tanin, C.1, Haz. Mehmed Çetin Börekçi, TTK Yayınları, Ankara, 1999.
• Akın H, “Osmanlı Devleti'nde Hapishane Islahatına Dair 1893 Tarihli Bir Nizamname Önerisi”, C.3, S.3, 2011, History Studies, ss. 23-36.
• Arslan R, “20. Yüzyılın Başlarında Devrek Hapishanesi”, C.14, S.4, 2019, Turkish Studies International Academic Journals Historical Analysis, ss. 735-748.
• Arslan R, “20. Yüzyılın Başlarında Osmanlı Hapishaneleri: Bartın Örneği”, C.2, S.19, 2020, Belgi Dergisi, ss. 2116-2140.
• Atar Z, “20. Yüzyılın Başlarında Turgutlu Hapishanesinin Genel Durumu”, C.9, S.1, 2011, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, ss. 87-102.
• Avcı M, “Osmanlı Uygulamasında İnfazı Özellik Gösteren Hapis Türleri: Kalebentlik, Kürek ve Prangabentlik”, C.8, S.45, 2002, Yeni Türkiye Dergisi Türkoloji ve Türk Tarihi Araştırmaları Özel Sayısı, ss. 128-147.
• Avcı M, “İslam’ın Ceza Hukukuna Katkısı”, S.8, 2006, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, ss. 113-148.
• Avcı M, Hukuk Tarihimizde Hapis, 2.Baskı, Adalet Yayınevi, Ankara, 2019.
• Aydın R, “Mimar Kemaleddin Bey’in Hapishane Projeleri”, Osmanlı Sanatında Değişim ve Dönüşüm, ed. Ayşe Budak / Muzaffer Yılmaz, Literatürk Academia Yayınları, Konya, 2019, ss. 11-36.
• Bilirli T, “20. Yüzyılın Başlarında Ermenek Hapishanesinin Genel Durumu”, Ermenek Araştırmaları-I, ed. Hüseyin Muşmal / Erol Yüksel / Mahmet Ali Kapar, Palet Yayınları, Konya, 2018, (2018a) ss. 325-352.
• Bilirli T, “20. Yüzyılın Başlarında Osmanlı Hapishaneleri: Yozgat Örneği”, C.13, S.2, 2018, (2018b), Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, ss. 71-96.
• Bilirli T, “Son Dönem Osmanlı Taşra Hapishaneleri: Tokat Hapishanesi Örneği”, C.11, S.3, 2019, History Studies, ss. 891-913.
• Bilmen Ö.N, Hukuk-ı İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, Bilmen Yayınları, İstanbul, t.y.
• Bozkurt N, “XX. Yüzyıl Başlarında Kütahya Hapishanesinin Genel Durumu”, C.5, S.21, 2012, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, ss. 261-277.
• Çelik Y, “Hapishane Tarihimizden Bir Kesit: Üsküdar Paşakapısı Tevkifhanesi ve Mütareke Dönemi’nde İşgali”, C.72, S.264, 2008, Belleten, ss. 603-627.
• Dalyan M.G, “Son Dönem Osmanlı Hapishanelerindeki Yaşam Koşulları Üzerine bir Değerlendirme: Malatya Sancağı Hapishaneleri”, C.5, S.14, 2018, Route Educational and Social Science Journal, ss. 1369-1379.
• Daşcıoğlu K, “Osmanlı Belgeleri Işığında Denizli Sancağı Hapishaneleri” Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildiri Kitabı, Pamukkale Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Yayınları, Denizli, 2006, C.1, ss. 439-445.
• Demirkol K, “II. Meşrutiyet Döneminde Edirne Vilayeti Hapishaneleri”, Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya, 2012.
• Demiryürek H, “Hüdavendigar Vilayetinde Hapishaneler ve Mahkûmlar (1914-1917)”, C.9, S.42, 2016, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, ss. 552-562.
• Foucault M, Hapishanenin Doğuşu, Çev: Mehmet Ali Kılıçbay, İmge Yayınları, Ankara, 2015.
• Gönen Y.S, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Hapishaneleri İyileştirme Girişimi, 1917 Yılı”, Hapishane Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali / Hilal Oytun Altun, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2005, ss. 173- 181.
• Gümüşsoy E, “Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinde Eskişehir Hapishanesi (1890-1920)”, C.7, S.20, 2014, Tarih Okulu Dergisi, ss. 215-249.
• Günay H.M, “İslam Hukuk Doktrininde Hapis Müessesesi ve Mahpuslara Yapılacak Muamele”, S.2, 2000, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, ss. 1-22.
• Güneş M, “Osmanlı Devleti’nin Son Dönemlerinde Kırşehir Hapishanesi (1873-1919)”, C.4, S.14, 2017, Türk & İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi, ss. 64-84.
• Hanilçe M / Şeyhoğlu E, “Osmanlı Devleti’nde Bir Ceza İnfaz Kurumu Olarak Hapishaneler ve Kadınlar”, C.4, S.2, 2020, Stratejik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, ss. 406-436.
• İşbilir Ö, “Kalebend”, TDV İslam Ansiklopedisi, 3. Basım, TDV Yayınları, Ankara, 2019.
• Karaca A, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Fahişe Hatunlara Uygulanan Cezalar: Hapis ve Sürgün”, Hapishane Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali / Hilal Oytun Altun, Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2005, ss. 152-162.
• Kılınç A, “Klasik Dönem Osmanlı Devleti’nde Uygulanan Kürek Cezasının Hukuki Tahlili”, C.79, S. 285, 2015, Belleten, ss. 531-558
• Kolay E, “Ankara Mahbushanesi: Osmanlı Arşivinde Ankara Hapishane Projeleri”, C.14, S.79, 2021, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, ss. 87-96.
• Köse O, “20. Yüzyıl Başları Trabzon Vilayetinde Suçlar, Suçlular ve Hapishaneler”, İlkadım’dan Cumhuriyet’e Millî Mücadele, ed. Osman Köse, Samsun İlkadım Belediyesi Kültür Müdürlüğü Yayınları, İstanbul, 2008, ss. 27- 45.
• Osman Nuri (Giresun Ceza Reisi), Hapishane ve Tevkifhane Nizamnamesi Şerhi, Giresun Matbaası, 1327.
• Özçelik M, “Mütareke Dönemi’nde Osmanlı Hapishanelerinin Durumu”, C.7, S.14, 2011, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, ss. 16-39.
• Schull K, “Fielding Penal Institutions, Nation-State Construction and Modernity in The Late Ottoman Empire 1908-1919”, PhD Dissertation, University of California, Los Angeles, 2007.
• Schull K, “Tutuklu Sayımı: Jön Türklerin Sistematik Bir Şekilde Hapishane İstatistikleri Toplama Çalışmaları ve Bunların 1911-1918 Hapishane Reformu Üzerine Etkileri”, Çev. Özlem Tuna, içinde Osmanlı’da Asayiş, Suç ve Ceza 18-20. Yüzyıllar, derleyenler Noemi Levy / Alexandre Toumarkine, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2008, ss. 212-238.
• Schull K, Prisons in the Late Ottoman Empire, Edinburgh University Press, Edinburgh, 2014.
• Sunay S, “Son Dönem Osmanlı Taşra Hapishanelerine Bir Örnek: Bolvadin Hapishanesi”, C.20, S.1, 2018, Afyon Kocatepe Sosyal Bilimler Dergisi, ss. 43-66.
• Şen Ö, Osmanlı’da Mahkûm Olmak, Avrupalılaşma Sürecinde Hapishaneler, Kapı Yayınları, İstanbul 2007.
• Tamgörgü A.B, “Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Galatasaray Tevkifhanesi”, C.5, S.1, 2020, Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, ss. 478-499.
• Tan H, “Osmanlı Devleti’nde Hapishanelerin Islah Çalışmalarına Dair Bir İnceleme: Çarşamba Hapishanesi”, C.12, S.3, 2020, History Studies, ss. 1057-1084.
• Tekin S / Özkes S, “Cumhuriyet Öncesi Türkiye’de Hapishane Sorunu”, C.7, S.16-17, 2008, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, ss. 187-201.
• Tekin S, “Dr. Polliç Bey’in 1918 Tarihli Raporuna Göre Berlin ve Aydın Vilayeti Hapishanelerine Genel Bir Bakış”, S.24, 2008, OTAM Dergisi, ss. 205-222.
• Tekin S, “Osmanlı’da Kadın ve Kadın Hapishaneleri”, C.29, S.47, 2010, Tarih Araştırmaları Dergisi, ss. 83-102.
• Temel M, “XX. Yüzyılın Başlarında Menteşe Sancağı Hapishaneleri”, S.26, 2009, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, ss. 109-136.
• Tiryaki K, “Son Dönem Osmanlı Hapishanelerinin Sıhhi Islahı; Salgınlar ve Önleme Çabaları”, S.8, 2021, Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi Tarih ve Günce, ss. 429-458.
• Yıldız G, “Osmanlı Devleti’nde Hapishane Islahatı (1839- 1908)”, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 2002.
• Yıldız G, Mapusâne: Osmanlı Hapishanelerinin Kuruluş Serüveni (1839-1908), Kitabevi Yayınları, İstanbul, 2012.
• Yıldız Ö, “Osmanlı Hapishaneleri Üzerine Bir Değerlendirme: Karesi Hapishanesi Örneği”, C.9, S.17, 2015, Akademik Bakış, ss. 91-111.