NAKŞA KADISININ HUZURUNDA GAYRİMÜSLİMLER: KİŞİLERARASI İLİŞKİLERE DAİR DAVA VE ŞİKAYETLER (17.-18.YY.)

Yıl 2022, Sayı: 69, 213 - 248, 12.12.2022

Osman Safa Bursalı

https://doi.org/10.57083/adaletdergisi.1217779

Öz

Nüfusu Katolik elitler ve Ortodoks Rum halk sınıflarından müteşekkil olan Nakşa Adası’na on altıncı yüzyılın sonundan itibaren kadılar tayin edilmeye başlamıştır. Böylesi bir sosyal tabakalaşma içindeki kadı faaliyetine odaklanan bu makalenin temel sorusu şudur: Birkaç aile dışında müslümanın bulunmadığı bir yerde, şer’î hükümleri uygulamak ve müslüman devlet başkanının vekili olarak idarecilik yapmak üzere bulunan kadı, hukuk uygulaması adına nelerle karşılaşmıştır? Makalede öncelikle Osmanlı hukuk tarihi araştırmalarındaki gayrimüslim teb’anın (zimmilerin) kadı mahkemesini kullanması problematiği gözden geçirilecektir. Sonrasında Nakşa Adası’nın on altıncı yüzyıldan on sekizinci yüzyıla kadarki sosyo-ekonomik ve idari yapısına ilişkin bazı ön bilgiler sunulacaktır. Ardından belli hukuki konular esas alınarak, on yedinci ve on sekizinci yüzyıllarda Nakşa kadısına hitaben yazılmış hükümlerde yer alan, adadaki gayrimüslimler arasındaki bazı ihtilaflar tanıtılacak ve analiz edilecektir. Bu ihtilaflar sırasıyla sözleşmeden doğan haklar, veraset, vakıf mallara tasarruf ve eşya üzerindeki irtifaklara ilişkindir.

Anahtar Kelimeler

Ege Adaları, Nakşa, zimmiler, Osmanlı hukuku, kadı, kişilerarası ilişkiler.

Non-Muslims Before the Qadi of Naxos: Lawsuits and Complaints on Interpersonal Relations (17th-18th Centuries)

Öz

From the end of the sixteenth century, Ottoman sultans began to appoint qadis to the island of Naxos, where the population consisted of Catholic elites and Orthodox Greek people. The main question of this article, in which I focus on the activity of the qadi in such a social stratification, is: What did the qadi, who was to apply the shari‘a rules and act as the deputy head of the island, in a place where there were no Muslims except for a few families, faced in terms of legal practice? In this article, I will first review the issue of non-Muslim subjects (dhimmis) applying to the qadi court in Ottoman legal history studies. Afterward, I will present some preliminary information on the socio-economic and administrative structure of Naxos from the sixteenth to the eighteenth century. I will then take up some legal issues and introduce and analyze some of the conflicts among non-Muslims on the island that were found in the rulings addressed to the qadi of Naxos in the seventeenth and eighteenth centuries. These disputes are related to the rights arising from the contract, inheritance, disposition of waqf properties, and easements on the goods.

Anahtar Kelimeler

Ege Adaları, Nakşa, zimmiler, Osmanlı hukuku, kadı, kişilerarası ilişkiler.

Kaynakça

• Adıyeke A N, “XVII. Yüzyıl Girit (Resmo) Kadı Sicillerinde Zımmi Davaları”, Pax Ottomana: Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, Çiçek K (ed.), SOTA ve Yeni Türkiye, Ankara ve Haarlem, 2001, ss. 77-95.
• Afyoncu E, “Müteferrika”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2006, C. 32, ss. 183-85.
• Akgündüz A, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1988a.
• Akgündüz A, “İslam ve Osmanlı Hukukunda Müruruzaman”, C. 1, S. 1, 1988b, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, ss. 43-90.
• Akgündüz A, “İcareteyn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2000, C. 21, ss. 389-91.
• Akman A, Eski Vakıflar Hukuku ve İdaresi, Adalet, Ankara, 2019.
• Akman M, “Osmanlı Hukukunda Faili Bilinmeyen İtlaf Durumlarında Öngörülen Ortak Sorumluluğun Hukuki Niteliği”, S. 3, 2007, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, ss. 7-12.
• Akman M, “A Zimmi: ‘Let My Wife Be Divorced From Me Threee Times’: The Use of the Ottoman Kadi Courts by Zimmis for Family Law Issues”, S. 12, 2011, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, ss. 7-16.
• Aktan H, Mukayeseli İslam Miras Hukuku, İşaret, İstanbul, 1991.
• Aktepe M M, “Nevşehirli Damad İbrahim Paşa’ya Aid İki Vakfiye”, S. 15, 1960, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, ss. 149-60.
• Anastasopoulos A, “Non-Muslims and Ottoman Justice(s?)”, Law and Empire: Ideas, Practices, Actors, Duindam J/Harries J/Humfress C vd. (ed.), Brill, Boston ve Leiden, 2013, ss. 275-92.
• Arı A, İslam Miras Hukuku, Pınar, İstanbul 2018.
• Atar F, “Mahkeme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2003, C. 27, ss. 338-41.
• Aybakan B, “Vekalet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2013, C. 43, ss. 1-6.
• Aydın M A, “Borç”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 1992, C. 6, ss. 285-91.
• Aydın M A, “İslam Hukukunda Gasp”, S. 9, 1995, İslam Tetkikleri Dergisi, ss. 163-220.
• Aydın M A, Türk Hukuk Tarihi, 8. Baskı, Beta, İstanbul, 2010.
• Berg I, “Island Attractions? Travel Writing on the Cyclades from the Middle Ages Until the Modern Day”, C. 20, S. 1, 2012, Mediterranean Studies, ss. 71-87.
• Bohun E, A Geographical Dictionary Representing the Present and Ancient Names of All the Counties, Provinces, Remarkable Cities, Universities, Ports, Towns, Mountains, Seas, Streights, Fountains, and Rivers of the Whole World, Charles Brome, Londra, 1688.
• Bursalı O S, “Ebedi Fakat Tamire Muhtaç: Osmanlı Hukukunda Vakıf Malın Tamiri”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi SBE Kamu Hukuku, İstanbul, 2019.
• Çakır İ E, “Zimmi Kadınlar Kadı Mahkemesinde: Sofya (XVII. Yüzyıl)”, S. 21, 2014, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, ss. 41-66.
• Can R R, “Yunanistan Güney Ege (Kiklad ve Oniki Ada) Bölgesi’nin Nüfus Özellikleri”, C. 12, S. 2, 2021, Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Elektronik Dergisi, ss. 523-40.
• Çiçek K, “Zimmis (Non-Muslims) of Cyprus in the Sharia Court (1110/39 A.H. / 1698-1726)”, Yayımlanmamış Doktora Tezi, University of Birmingham, Birmingham, 1992.
• Çiçek K, “Osmanlı Adliye Teşkilatında Mahkeme Tercümanları”, S. 30, 1996, Toplumsal Tarih, ss. 47-52.
• Çiçek K, “Cemaat Mahkemesinden Kadı Mahkemesine Zimmilerin Yargı Tercihi”, Pax Ottomana: Studies in Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, Çiçek K (ed.), SOTA ve Yeni Türkiye, Ankara ve Haarlem, 2001, ss. 31-49. Cohen A, Jewish Life Under Islam: Jerusalem in the Sixteenth Century, Harvard University Press, Cambridge, 1984.
• Crow J/Hill D (ed.), Naxos and the Byzantine Aegean: Insular Responses to Regional Change, Norwegian Institute at Athens, Atina, 2018.
• Davis J L, “Contributions to a Mediterranean Rural Archaeology: Historical Case Studies from the Ottoman Cyclades”, C. 4, S. 1, 1991, Journal of Mediterranean Archaeology, ss. 131-215.
• Demircan Y, “1670 Tahririne Göre Para Adası”, S. 29, 2009a, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, ss. 722-53.
• Demircan Y, “1720 Tarihli Tahrir Defterine Göre Nakşa Adası’nda Yapılan Düzenlemeler ve Reayanın Durumu”, S. 268, 2009b, Belleten, ss. 671-81.
• Demircan Y, “Nakşa Adası: XVII. Yüzyılın İkinci Yarısına Ait Bir Tahrir Defterine Göre”, C. 29, Özel Sayı, 2009c, Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, ss. 675-721.
• Demircan Y, “Kikladlardaki Osmanlı İdaresini Şekillendiren Unsurlar ve 1670 Tahriri”, C. 5, S. 8, 2015, Studies of the Ottoman Domain, ss. 68-79.
• Demircan Y/Kayapınar L/Kayapınar A, Osmanlı Dönemi Ege Adaları Tarihi: Kikladlar, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2020.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Ali Emiri Abdülhamid I (196/13100), İstanbul.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Ali Emiri Ahmed III (58/5843), İstanbul.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Ali Emiri Mahmud I (120/8736), İstanbul.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Ali Emiri Selim III (147/8864), İstanbul.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Düvel-i Ecnebiye Defterleri (901/37), İstanbul.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri (42/441, 48/1033, 52/127, 52/560, 58/869, 58/887, 85/330, 85/331, 85/560, 90/372, 90/374, 90/375, 90/376, 90/378, 96/89, 96/127, 112/1593, 120/812, 129/1017, 130/249), İstanbul.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Cevdet Adliye (48/2909), İstanbul.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, İbnülemin Adliye (13/906), İstanbul.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrak (1184/29), İstanbul.
• Dimitropoulos D, “Living Conditions in the Houses of the Islands of the Cyclades During the Seventeenth and Eighteenth Centuries”, Wealth and Poverty in European Rural Societies from the Sixteenth to Nineteenth Century, Broad J/Schuurman A (ed.), Brepols, Turnhout, 2014, ss. 61-80.
• Ekinci E B, Osmanlı Hukuku: Adalet ve Mülk, Arı Sanat, İstanbul, 2008.
• Emecen F M, “Nakşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2006, C. 32, ss. 332-33.
• Emecen F M, “Para”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2007, C. 34, ss. 166-67.
• Eroğlu A H, “16. Yüzyılda Osmanlı Devletinde Efsanevi Bir Yahudi: Yasef Nasi”, Bütün Yönleriyle Yahudilik Sempozyumu (18-19 Şubat 2012, Ankara), Ünal A/Karataş H/Meral Y vd. (ed.), Türkiye Dinler Tarihi Derneği, Ankara, 2012, ss. 719-32.
• Erünsal İ E, “Damad İbrahim Paşa Kütüphanesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 1993, C. 8, s. 449.
• Eyice S, “Bedesten”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 1992, C. 5, ss. 302-11.
• Frazee C A, “Catholics of Naxos Under Ottoman Rule”, C. 23, S. 3-4, 1978, The Greek Orthodox Theological Review, ss. 235-42.
• Gedikli F, “Galata Şer’iyye Sicillerinde Mudarebe-Karz İlişkisi”, S. 4, 1998, İstanbul Araştırmaları, ss. 111-28.
• Gradeva R, “Orthodox Christians in the Kadi Courts: The Practice of the Sofia Sheriat Court (Seventeenth Century)”, C. 4, S. 1, 1997, Islamic Law and Society, ss. 37-69.
• Gregory T E, “Naxos”, The Oxford Dictionary of Byzantium, Kazhdan A P (ed.), Oxford University Press, Oxford, 1991, ss. 1444-45.
• Hadjiantoniou G A, Protestant Patriarch: The Life of Cyril Lucaris (1572-1638): Patriarch of Constantinople, John Knox Press, Richmond, 1961.
• İbn Âbidîn, Reddü’l-Muhtâr ale’d-Dürri’l-Muhtâr: Şerhu Tenvîri’l-Ebsâr, Abdülmevcûd A A/Mu‘avvaz A M (ed.), Daru Âlemi’l-Kütüb, Riyad, 2002-03.
• İpşirli M, “Naib: Osmanlılarda”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2006, C. 32, ss. 312-13.
• İstanbul Kadı Sicilleri, Yılmaz C (ed.), İstanbul Büyükşehir Belediyesi ve Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2008-19.
• Ivanova S, “Judicial Treatment of the Matrimonial Problems of Christian Women in Rumeli During the Seventeenth and Eighteenth Centuries”, Women in the Ottoman Balkans: Gender, Culture and History, Buturović A/Schick I C (ed.), I.B. Tauris, Londra ve New York, 2007, ss. 153-200.
• Jennings R C, “Zimmis (Non-Muslims) in Early 17th Century Ottoman Judicial Records: The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, C. 21, S. 3, 1978, Journal of the Economic and Social History of the Orient, ss. 225-93.
• Karakoç İ, Türk Hukuk Tarihinde Vakıf Müessesesi, Yetkin, Ankara, 2017.
• Kasdagli A E, “Peasant and Lord in Fifteenth-Century Naxos”, S. 11, 1987, Byzantinische Forschungen, ss. 347-55.
• Kasdagli A E, “Gender Differentiation and Social Practice in Post-Byzantine Naxos”, The Byzantine Tradition After the Fall of Constantinople, Yiannias J J (ed.), University Press of Virginia, Charlottesville, 1991, ss. 61-94.
• Kasdagli A E, “Dowry and Inheritance in 17th-Century Naxos”, C. 110, S. 1, 1998, Mélanges de l’École française de Rome: Italie et Méditerranée, ss. 211-16.
• Kasdagli A E, “Poor and Rich in 17th-Century Naxos: Attitudes, Behaviour and Reality”, Rich and Poor in the Society of the Greco-Latin East, Maltezou C (ed.), Hellenic Institute of Byzantine and Post-Byzantine Studies, Venedik, 1998, ss. 109-16.
• Kasdagli A E, Land and Marriage Settlements in the Aegean: A Case Study of Seventeenth-Century Naxos, Hellenic Institute of Byzantine and Post-Byzantine Studies ve Vikelea Municipal Library of Heraklion, Venedik ve Kandiye, 1999.
• Kasdagli A E, “Family and Inheritance in the Cyclades (1500-1800): Present Knowledge and Unanswered Questions”, C. 9, S. 3, 2004, The History of the Family, ss. 257-74. Kasdagli A E, “Notarial Documents as a Source for Agrarian History”, S. 40, 2007, Hesperia Supplements, ss. 55-70.
• Kasdagli A E, “Custom, Tradition and ‘Law’ in the Post-Medieval Cyclades”, Imperial Lineages and Legacies in the Eastern Mediterranean: Recording the Imprint of Roman, Byzantine and Ottoman Rule, Murphey R (ed.), Routledge, Abingdon, 2016, ss. 49-60.
• Kaya S, Osmanlı Hukukunda İcareteyn, Klasik, İstanbul, 2014.
• Kenanoğlu M M, Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, Klasik, İstanbul, 2004.
• Kenanoğlu M M, “İslam-Osmanlı Hukukunda Zimmiler”, S. 5, 2005, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, ss. 564-66.
• Koçak Z, “Osmanlı Toplumunda Zimmi Kadınların Kadı Mahkemelerini Kullanma Pratiği: Vidin Örneği (1700-1750)”, C. 7, S. 1, 2018, Balkan Araştırma Enstitüsü Dergisi, ss. 167-210.
• Konan B, “Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumuna İlişkin Bir Değerlendirme”, C. 64, S. 1, 2015, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, ss. 171-93.
• Köşklü Z, “18. Yüzyıl Kütüphanelerinden İki Örnek: İstanbul Damat İbrahim Paşa Kütüphanesi ve İstanbul Feyzullah Efendi Kütüphanesi”, S. 15, 2000, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, ss. 15-29.
• Kurt Y, “Damad İbrahim Paşa ve Fatma Sultan’ın Bayındır ve Civarındaki Vakıfları”, Lale Devri’nde Osmanlı Devleti ve Damat İbrahim Paşa Sempozyumu (9-12 Kasım 2017, Nevşehir), Gökhan İ/Baştürk S/Saraç H (ed.), Nevşehir Valiliği, Nevşehir, 2017, ss. 141-42.
• Laiou S, “Christian Women in an Ottoman World: Interpersonal and Family Cases Brought Before the Shari‘a Courts During the Seventeenth and Eighteenth Centuries (Cases Involving the Greek Community)”, Women in the Ottoman Balkans: Gender, Culture and History, Buturović A/Schick I C (ed.), I.B. Tauris, Londra ve New York, 2007, ss. 243-71.
• Lewis B, “Ifrandj”, Encyclopaedia of Islam, Lewis B/Ménage V L/Pellat C vd. (ed.), 2. Baskı, Brill, Leiden, 1971, C. 3, ss. 1044-46.
• McCormick A P, “An Embattled Catholic Archbishop Between Latins and Greeks in the Ottoman Aegean”, Global Reformations: Transforming Early Modern Religions, Societies, and Cultures, Terpstra N (ed.), Routledge, Londra, 2019, ss. 195-209.
• Ömer Hilmi, İthafü’l-Ahlaf fi Ahkami’l-Evkaf, Matbaa-ı Amire, İstanbul, 1889.
• Qattan N al-, “Dhimmis in the Muslim Court: Legal Autonomy and Religious Discrimination”, C. 31, S. 3, 1999, International Journal of Middle East Studies, ss. 429-44.
• Randolph B, The Present State of the Islands in the Archipelago, or Arches, Seas of Constantinople and Gulph of Smyrna with the Islands of Candia and Rhodes, Oxford, 1687.
• Roth C, The House of Nasi: The Duke of Naxos, Jewish Publication Society of America, Philadelphia, 1948.
• Roussos K Z, Reconstructing the Settled Landscape of the Cyclades: The Islands of Paros and Naxos During the Late Antique and Early Byzantine Centuries, Leiden University Press, Leiden, 2017.
• Safvet, “Yusuf Nasi”, S. 16, 1912, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, ss. 982-93.
• Safvet, “Nakşa (Naksos) Dukalığı, Kiklad Adaları”, S. 23, 1913, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, ss. 1444-57.
• Şakiroğlu M H, “Frenk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 1996, C. 13, ss. 197-99.
• Şakiroğlu M H, “Tercüman”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 2011, C. 40, ss. 490-92.
• Sansaridou-Hendrickx T/Hendrickx B, “The Post-Ducal ‘Dukes of Naxos’ of the ‘per Dignità First Duchy of Christendom’: A Re-Examination and Assessment”, C. 3, S. 2, 2013, Journal of Early Christian History, ss. 94-107.
• Savvides A, “Nakshe”, Encyclopaedia of Islam, Bearman P J/Bianquis T/Bosworth C E vd. (ed.), 2. Baskı, Brill, Leiden, 1993, C. 7, ss. 939-41.
• Savvides A, “Para”, Encyclopaedia of Islam, Bosworth C E/Van Donzel E J /Heinrichs W P (ed.), 2. Baskı, Brill, Leiden, 1995, C. 8, ss. 265-66.
• Seraïdari K, “Negotiating Religious Differences in the Cyclades: Discourses of Inclusion and Exclusion”, Sites and Politics of Religious Diversity in Southern Europe: The Best of All Gods, Blanes R/Mapril J (ed.), Brill, Leiden, 2013, ss. 309-30.
• Spiliopoulou I, “The Promotion of the Cultural Heritage of the Latin Settlers in the Island of Naxos Through a Proposed Model of Management: A Case Study”, C. 13, S. 2, 2013, Sustainable Development, Culture, Traditions Journal, ss. 34-52.
• Topcu E N, “Önceki Hukukumuzda Vakfa Müdahale Kavramı: 18. yy. Kudüs Örneği”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi SBE Kamu Hukuku, İstanbul, 2020.
• Vionis A K, A Crusader, Ottoman, and Early Modern Aegean Archaeology: Built Environment and Domestic Material Culture in the Medieval and Post-Medieval Cyclades, Greece (13th-20th Century AD), Leiden University Press, Leiden, 2012.
• Yaran R, İslam Hukukunda Borcun Gecikmesi: Borçlunun Temerrüdü ve Alacaklının Temerrüdü, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı, İstanbul, 1997.
• Zachariadou E A, “1641’de Nakşa Sancağı”, S. 13, 1998, Tarih İncelemeleri Dergisi, ss. 231-43.